9-modul finanslıq investiciya hám investitsion siyasat. Pul aylanısı, kredit hám bankler. Reja

Faktoring - bul basqa ekonomikalıq sub'ektlerdiń qarızdarlıq buyicha minnetlemelerin satıp alıw yamasa qayta satıw munasábetlerin ańlatadı.
Farfeyting - bul uzaq múddetli faktorıń munasábetleri bolıp, qarızdarlıq boyınsha huqıqlardı satıp alǵan bank olardı ádetde 1-5 jıl waqıt ótkennen keyin undirishi múmkin boladı.
Trast - bul klientlerdiń kapitalların basqarıw boyınsha operatsiyalardı ańlatadı.
Kredit beriw bir qatar principlerge tiykarlanadı.
Bular tómendegiler: ssuda beriwdiń maqsetli xarakteristikası, kredittıń rásmiylestirilgen múddette qaytarılıwı, ssudatıń materiallıq támiyinlengenligi hám tólewliligi.
Qarızǵa (ssudaga) berilgen pul esabına alınatuǵın dáramat procent yamasa protsentli dáramat dep ataladı. SHu dáramat (procent) dıń qarızǵa berilgen pul summasına qatnasınıń protsentte ańlatılıw procent stavkası yamasa procent normasın quraydı :
,
bul jerde:
r’ – procent normasi;
r – procent summasi;
K_ssud– qarızǵa berilgen pul (kapital) summasi.


5. Bank sisteması. Oraylıq hám kommerciya bankler hám de
olardıń wazıypaları
Bazar ekonomikası sharayatında pul mámilesin támiyinlewde bankler zárúrli rol' oynaydı. Bankler pul qarjıların toplaw, jaylastırıw hám olardıń háreketin tártipke salıw menen shuǵıllanatuǵın ekonomikalıq shólkem bolıp tabıladı.
Bankler iskerliginiń tiykarǵı táreplerinen biri kredit munasábetlerine xizmet etiw bolıp, olar kredit mákemeleriniń tiykarın quraydı.
Bankler sisteması ádetde eki basqıshlı bolıp, óz ishine oraylıq (emission) bank hám kommerciya (depozitli) banklerdiń tarmaq otgan shaxobchalarini aladı.
Mámleket banki mámleket pul-kredit sistemasın oraylasqan tártipte basqaradi hám mámlekettiń birden-bir kredit siyasatın ámelge asıradı.
Mámleket banki Oraylıq bank esaplanadı. Bunıń mazmunı sonnan ibarat, birinshiden, kópshilik mámleketlerde mámleket banki birden-bir oraylıq bankten ibarat bolıp, ol ótkeretuǵın siyasat tártipleri joqarı mámleket shólkemleri tárepinen ornatıladı.
Ekinshiden, Oraylıq bank kommerciya bankleri hám fond mákemelerinden aqshalardı qabıl etip, olarǵa kredit beredi. Atap aytqanda, sol sebepke kóre oraylıq bank “bankler banki” dep ataladı.
Úshinshiden, Oraylıq bank tek payda alıwǵa umtila otirip iskerlik etpeydi, mámlekettiń pútkil ekonomika jaǵdayın jaqsılaw siyasatın ámelge asıradı jáne social siyasatın ámelge asırıwǵa kómeklesedi.
Oraylıq bank kóplegen túrme-túr wazıypalardı atqaradı.
1) basqa bank mákemeleriniń májburiy rezervlarini saqlaw ;
2) sheklerdi belgilengenler (inkassatsiya) qılıw mexanizmin támiyinlew hám bankler aralıq esap -kitaplardı ámelge asırıw, olarǵa kreditler beriw;
3) mámlekettiń monetar siyasatın ámelge asırıw ;
4) barlıq bankler iskerligin uyqaslastırıw hám olar ústinen qadaǵalawdı ámelge asırıw ;
5) xalıq aralıq valyuta bazarlarında milliy valyutalardı ayırbaslaw ;
6 ) pul usınısı ústinen baqlaw, milliy valyutanı mámilege shıǵarıw.
Bankler óz ıqtıyarındaǵı resurslardan paydalanıw natiyjeliligi ushın materiallıq tárepten juwapker esaplanadı hám usınıń sebepinen kredit-pul operatsiyaları kóbirek olardıń ekonomikalıq paydalılıǵına hám natiyjeliligine qaray beriledi.
Kommerciya bankleri ózleriniń xojalıq poziciyasine kóre hákisionerlik tipidagi mákemeler esaplanadı. Huqıqıy poziciyasine kóre, iskerliginiń qandayda bir túrine xızmet kórsetiwshi, qánigelesken yamasa milliy bank bolıwı múmkin.
Kommerciya bankler sanaat, sawda hám basqa hár qıylı kárxanalardı amanat formasında qosılǵan pul qarjları esabınan kreditlaydi, kárxanalar ortasında esap -kitaptı ámelge asıradı, sonıń menen birge dáldalshılıq hám valyuta operatsiyaları menen shuǵıllanadı.
Qánigelesken kommerciya bankler - ekonomikanıń túrli tarawlarında kommerciya principlerıde kredit-pul operatsiyalarınıń arnawlı bir túrlerin ámelge asıradı.
Xalıq banki - mámlekette amanat jumısların shólkemlestiriwdi, naq pulsiz esap -kitap qılıwdı hám xalıq ushın kassa wazıypasın ámelge asırıwdı, xalıqqa jeke mútajliklerge kredit beriwdi hám sol sıyaqlı operatsiyalardı támiyinleydi.
Sırtqı ekonomikalıq iskerlik milliy banki kirip-import operatsiyaların tikkeley ámelge asırıwshı kárxana hám mákemelerge kredit beredi, qospa kárxanalarǵa kredit beriwde qatnasadı, jıynama valyuta rejesiniń atqarılıwın, valyuta resurslarınan tejab paydalanıwın qadaǵalaw etedi, sonıń menen birge sırtqı ekonomikalıq operatsiyalarǵa tiyisli esap -kitaplardı quraydı hám ámelge asırıwdı támiyinleydi.
Kommerciya bankleri sistemasında tar qánigeliklesiwi boyınsha investitsion hám ipoteka banklerdi ajıratıp kórsetiw kerek.
Investitsion bankler - arnawlı kredit mákemeleri bolıp, obligatsiya hám de qarız minnetlemeleri basqa túrlerin shıǵarıw jolı menen uzaq múddetli ssuda kapitalın tartadı hám olardı klientler (tiykarlanıp mámleket hám isbilermenler) ga usınıs etedi.
Investitsion kompaniyalar ózleriniń qımbatlı qaǵazların shıǵarıw jolı menen huqıqıy investorlar pul resurslarini toplaydı hám olardı kárxana (milliy hám sırt el) lar aksiya hám obligatsiyalariga jaylastıradı. Bunday kompaniyalar tolıq investorlar mápin ańlatadı hám olardıń tiykarǵı maqseti qoyılǵan kapital esabına payda alıw esaplanadı.
Ipoteka bankler - bul kóshpelis múlk (er hám qurılıs ) esabına uzaq múddetli ssuda beriwge qánigelesken kredit muasasalar. Ipoteka banktiń resursları ózleriniń ipoteka obligatsiyalari esabına qáliplesedi. Alınǵan ssudadan turaq-jay hám basqa imaratlar qurıw, kárxanalardıń islep shıǵarıw quwatların keńeytiw ushın paydalanıladı.Barlıq kommerciya bankleri rezerv (rezerv) laritıń kólemi hám quramı boyınsha Oraylıq bank tárepinen ornatılatuǵın málim talaplarǵa juwap beriwi zárúr.