96 Kitobxonlik Faoliyatini Shakllantirishning Ahamiyati

---

Journal of Innovation, Creativity and Art 
Vol. 2, No. 3, 2023 ISSN: 2181-4287 
96 
 
 
Kitobxonlik Faoliyatini Shakllantirishning Ahamiyati 
 
 
 
 
Annotatsiya: 
Mazkur maqolada bo„lajak boshlang„ich sinf o„qituvchilarini kasbiy faoliyatga 
tayyorlashdagi sivilizatsion pedagogik tizimlardan foydalanish masalasi 
yechimi qaraladi.
Ushbu maqoladan bo„lajak mutaxassislarni kasbiy faoliyatga tayyorlashni 
intellektuallashtirish masalalari bilan shug„ulanuvchilar foydalanish mumkin.
 
Kalit so‘zlar: 
O„qituvchilar; Kitobxon: pedagogik; tizimlar; foydalanish; talim; optimal; 
qo„llab-quvqtlash; boshlang„ich; bo„sqich; mantiqiy; ketma-ketlik; axborotli; 
texnologiya; sonlar maydo„nlari; maqsad; vazifalar; sonli; o„quv-axborotli; 
didaktik.
 
Information about 
the authors 
 
Pardabayev D. A. 
Jizzax davlat pedagogika universiteti “Maktabgacha va boshlang„ich 
yo„nalishlarida masofaviy ta‟lim kafedrasi” o„qituvchisi 
 
Kitobxonlarni mustaqil o„quv ehtiyoji va qobiliyatini shakllantirish – barchaning e‟tiborini jalb 
etadigan muammolardan biri bo„lib, ularni hal etishning ahamiyati barcha uchun shubhasizdir, yechish 
yo„llarini esa ixtiyoriy savodli inson o„z tajribasidan kelib chiqib taklif etishi mumkindir. Ammo 
bularning barchasi bunday holatlarda bo„lgani kabi tadqiqotchining qiyinchiliklarini nafaqat 
yengillashtirmaydi, balki qiyinchiliklarni yanada og„irlashtiradi ham: muammo odatiyga aylanadi, 
odatiy oson bo„lib tuyuladi, ammo hal etilmaganligicha qoladi. Tadqiqotchi uchun ushbu “oson” odat 
inersiyasini yengib (jumladan, o„zining ham) yechimni topishi uchun iroda kuchi, fikrlar 
jamlanganligi, ba‟zan esa “sog„lom aqlga qarshi”... - “murakkablashtirish”ga to„g„ri keladi. Bolani 
kitobga o„rgatish jarayoni ko„pgina manbalarda bir necha bor va yetarlicha bir xilda ifodalangan 
bo„lganligida murakkablashtirish kerakmi?... Ikki misolni qiyoslaymiz: 
“Ona o„g„liga kitob o„qiyapti. O„g„li hali juda kichik. U o„zi o„qishni o„rgangunigacha yillar o„tadi. 
Ammo u onasi hikoya qilayotganiga qanday hayajon bilan quloq soladi, sehrli sahifalarga qanday 
qiziqish bilan nazar soladi. Ulkan mo„jizali dunyo uning oldida namoyon bo„ladi va bola 
sehrlangandek tinglaydi. Shu tariqa inson hayotiga kitob kirib keladi...”. 
Biz tomonimizdan keltirilgan parcha I.Ye.Zilberman va V.D.Korkinning “Kitob do„stlari” ("Druzya 
knigi") (201, b.3) risolasidan keltirildi. Risola kitobning ijtimoiy targ„ibotchilari uchun mo„ljallangan? 
Hikoyaning boshida emotsiyalarning konsentratsiyasi jurnalistik usuli bu yerda o„rinli va agar haqiqat 
buzilmaganida: agar unda istalgan haqiqat singari ifodalanmaganida maqsadga muvofiq bo„lar edi. 
Ammo haqiqat buzilganligini kim va qayerda isbotlagan? Aksincha, hech qayerda, hatto pedagogik 
OTM talabalari uchun maxsus o„quv qo„llanmalarida nafaqat inkor etilmaydi, balki shubha ham 
tug„dirmaydi, balki deyarli bir xil takrorlanadi: “Bolaning maktabdagi ta‟limining birinchi yilining 
ikkinchi yarmidan uning hayotiga badiiy kitob kirib keladi – deb yozadi “Bolalar psixologiyasi” o„quv 
qo„llanmasida pedagogika fanlari doktori A.A.Lyublinskaya. – Bola uni kattalar qanday 
o„qiyotganliklarini nafaqat tinglaydi, balki o„zi ham o„qiy boshlaydi. O„qish texnikasidagi 
qiyinchiliklar yengib o„tilishi bilanoq bolalar ular uchun yangi faoliyat turiga ko„proq qiziqa 

---

Journal of Innovation, Creativity and Art 
Vol. 2, No. 3, 2023 ISSN: 2181-4287 
97 
boshlaydilar” (1., B.387). Olimning mazkur fikrini keltirib, muallif u yuzaki keltirib o„tgan 
muammoning murakkablik darajasini yetarli anglamayotganligini umuman nazarda tutmadik. 
Fikrlarni qiyoslash biz uchun qo„llanmaning o„quvchisi – bo„lajak o„qituvchi yoki boshlovchi 
tadqiqotchi mazkur mulohazani qanday idrok etishi darajasini ko„rsatish uchun kerak edi, chunki uning 
oldiga hech qanday savollar qo„yilmagan va unga hech qanday shubhalar bildirilmagan, kattalar o„qib 
bergan asarlarni tinglashning yoki o„qish texnikasini egallash natijasidagi ajralmas oqibati sifatida 
yuzaga keladigan o„qishga qiziqishni shakllantirish jarayonini soddalashtirilgan idrok etish stereotipi 
muammoning odatiyligi bilan hosil bo„lgan. 
Faqatgina kitobshunoslik va “insonshunoslik” bo„yicha o„ta maxsus ishlarda, masalan psixikaning 
rivojlanishi, kitob falsafasi muammolari va san‟atning ijtimoiy roli muammolarini o„rganuvchi 
fundamental tadqiqotlarda mazkur holatda barchasi murakkabroq ekanligi to„g„risida guvohlik 
beruvchi mulohazalar uchraydi va dalillar ta‟kidlanadi. Masalan, L.Y.Bojovich va L.V.Blagonadejina 
muharrirligi ostidagi bolalar va o„smirlarning motivatsion sohalarining eksperimantal tadqiqotlariga 
bag„ishlangan to„plamda: “Yangi ehtiyojning tug„ilishi avtomatik ravishda amalga oshmaydi... 
Masalan, bola yaxshi o„qishni o„rganib olishi, ko„pgina badiiy asarlarni bilishi va o„qishga ham, 
o„zining bilimlarini boyitishga ham ehtiyoj his qilmasligi mumkinligi”ni uchratamiz (34, b.14). Bu 
psixologlar tomonidan ta‟kidlangan o„ziga xos hodisadir.
Insonning kitob bilan o„zaro munosabati jarayonining murakkabligi to„g„risidagi fikr V.N.Lyaxov 
tomonidan yanada yaqqol ifodalangan. “Kitob – ulkan miqyosdagi ijtimoiy faoliyatning mahsuli – deb 
yozadi u. – Insonning kitob bilan aloqasi ko„p qirrali va murakkab.... Insonning kitob bilan muloqotida 
ong va ong ostining shunday chuqur qatlamlari jalb etiladiki, shunday murakkablikdagi aloqa va 
bog„liqliklar yuzaga keladiki, ularning tahlili hamon fan tomonidan o„rganilmagan” (212, b.4). 
Kitobga muhabbat va mustaqil o„qishga qiziqishning mohiyati to„g„risidagi ziddiyatli fikrlarni 
qiyoslashni erta va eng so„nggi tadqiqotlarga murojaat etib davom ettirish ham mumkin, ammo ular 
kitobni inson hayotiga kiritish muammosi o„rganilayotganida barchasi qanchalik “oson” va barchasi 
qanchalik “murakkab” ekanligi to„g„risidagi xulosa uchun mavjud asosga hech nima qo„shimcha 
qilmaydi. 
Shu bilan birga, avval ta‟kidlanganidek, osonlik illyuziyalidir, bo„lmasa muammo mavjud bo„lmas edi. 
Murakkablik esa, bizning nuqtai nazarimizdan, zamonaviy fan “insonni o„rganishning barcha mumkin 
bo„lgan jihatlarini qamrab oluvchi..., ammo shubhasiz uni yaratish yo„lida bo„lgan” (23., b. 11) hali 
yagona va umumiy nazariyaga ega emasligi bilan tushuntiriladi. 
Albatta, pedagogika insonni (jumladan, bolani) umuman tarbiya predmeti sifatida o„rganadi, ammo 
uning asosiy maqsadini amalga oshirishning imkoniyatlari hali yetarli kuzatilmagan: har bir ma‟lum 
vaziyatda – faoliyati nafaqat o„rganilishi, baholanishi, qayta o„zgartirilishi kerak bo„lgan ob‟ektlarga, 
balki o„ziga ham va o„zi kabilar bilan optimal muloqotga yo„naltirilgan shaxsni, individuallikni 
shakllantirish. 
Ijtimoiy sub‟ekt sifatida inson xulqini tartibga soluvchi, bolaning faoliyati boshqarishga imkon 
beruvchi tuzilma, mexanizm va omillarni belgilovchi qonuniyatlar ko„pincha hamon pedagogikadan 
tashqarida – psixologiya va fiziologiya, biofizika, bioximiya va xulq-atvor genetikasi kabi fanlar 
sohasida qolmoqda hamda bu qator hollarda pedagoglarni ilmiy dalillar va isbotlarga emas, balki 
bolalar ta‟limi va tarbiyasini empirik darajada, intuitiv taxminlarga tayanib qurishga majbur etadi. 
Bundan “bola-kitob-jamiyat” muammosini o„rganishdagi qo„shimcha qiyinchiliklarni tug„diradi. 
O„quvchilarda mustaqil kitobxonlikni shakllantirishga bag„ishlangan tadqiqotda kitob bizni “ijtimoiy 
inson”ni tarbiyalash va o„z-o„zini tarbiyalash vositasi sifatida qiziqtiradi, chunki u ma‟lumotga ega 
kitobxonga so„z san‟ati orqali psixikasi va insonlar xulqining nozik nyuanslarini ochadi hamda shu 
tariqa boshqa insonlar hamda o„z-o„zining haqiqiy qadriyatini anglaydi. 

---

Journal of Innovation, Creativity and Art 
Vol. 2, No. 3, 2023 ISSN: 2181-4287 
98 
Ammo mazkur qurolni egallash uchun, o„quvchi pedagogning rahbarligida uning mazkur sifatida 
o„rganishi, uni kitobxonga aynan o„zi singari kitobxon bilan tanlangan muloqot qilish cheksiz to„siqsiz 
imkoniyatini ochuvchi alohida faoliyat ob‟kti sifatida o„zlashtirishi kerak. Demak, yetti yoshdagi bola 
– bu individual shaxs bo„lganligi sababli, kitoblarni muloqot vositasi sifatida o„rganish, insoniyat 
tomonidan tarixiy taraqqiyot jarayonida to„plangan tajribaga ega bo„lish imkoniyati sifatida 
kitobxonlik faoliyatini o„zlashtirish, mazkur faoliyatni intellektual qobiliyatga aylantirish va 
muloqotning tanlovga asoslanganligi maqsadida kitobga ehtiyojni shakllantirish – bularning barchasi 
ta‟lim bilan belgilangan va bizni qiziqtiruvchi mustaqil kitobxonlik sifatini shakllantiruvchi 
kitobxonlik tayyorgarligining pog„onalaridir. Ammo ular buning yakuniy natijalarimi va agar ularning 
tashkiliy komponentlari hisoblansa, ular bir-biri bilan qanday bog„langan? 
Mazkur savollarga javob berish uchun, biz ma‟lumotli yoki malakali katta kitobxonni tavsiflovchi va 
biz tadqiqotning maqsad hamda vazifalaridan kelib chiqib andoza sifatida qabul qilishimiz va to„g„ri 
deb hisoblashimiz mumkin bo„lgan kitobxonlik faoliyati jarayonini modellashtirish metodiga murojaat 
etdik. 
To„g„ri kitobxonlik faoliyati modelini tasavvur qilish va tahlil qilishdan avval, biz modellashtirish 
metodi 60-yillar boshlang„ich ta‟limi pedagogik muammolarini o„rganish uchun biroz odatiy 
bo„lmaganligi holatida murakkab jarayonlar va hodisalarni tadqiq etish uchun fanda (jumladan, 
tabiatshunoslikda) ko„p yillardan beri qo„llanilishini ta‟kidlab o„tamiz, shuning uchun ham zamonaviy 
tadqiqotchi turli modellar majmuiga va modellashtirishning nazariy-bilishga oid hamda metodologik 
funksiyalarini tushuntirishlariga ega bo„ladi. 
Shaxsni o„rganish bilan bog„liq jarayonlarni o„rganish uchun, ayniqsa “tashqi va ichki faoliyat bir xil 
umumiy tuzilmaga ega bo„lganligi” va zamonaviy psixologiya fanining muhim kashfiyotlaridan biri 
(39, b.104), shundan iboratligi sababli ko„proq fikrlash modellari mos bo„lib, ularni yaratishning asosi 
sifatida hissiy-ifodali namunalar xizmat qilishi bilan model “obrazli model” deb nomlanishi mumkin. 
Mutaxassislarning fikrlariga ko„ra, “obrazli yoki xayoliy model”ni nafaqat bilishning maxsus vositasi 
sifatida, balki ilmiy-tadqiqot evristik fikrlashning o„ziga xos shakli sifatida ham qarash mumkin bo„lib, 
bizning tadqiqotimiz maqsadlari uchun bu juda muhim edi, chunki bizga o„rganilayotgan muammoni 
yangi holatda ko„rish zarur edi (48, b.207). 
Mustaqil ta‟lim masalalari bo„yicha ishlarni (195, 206,222-231va b.q.), shuningdek o„z 
ta‟kidlashlariga ko„ra hayotlarida kitob muhim ahamiya kasb etgan va hozirda ham muhim rol 
o„ynaydigan insonlar biografiyalarini tahlil qilib (192-194, 198 , 201, 207, 239 va b.q.), olingan 
ma‟lumotlarni turli yoshdagi kitobxonlarning (kichik o„quvchilar, o„smirlar, talabalar) xulqlarini 
bevosita kuzatishlar ma‟lumotlari va o„z-o„zini kuzatish ma‟lumotlari bilan qiyoslab, bizni 
qiziqtiruvchi hodisada 3 ta komponent: kitobga murojaat etishning shaxsiy mazmuni, maqsadga 
ustanovka bilan kitoblarni ko„rib chiqish odati va qobiliyati va o„qilganning mazmunini to„laqonli 
o„zlashtirish ahamiyatli rol o„ynashi to„g„risidagi xulosaga keldik.