A. A. Detlaf, B. M. Yavorskiy fizika kursi
Download 5.01 Kb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- 7.7-§. Massa va energiyaning o‘zaro bog‘liqlik qonuni 1.
- 8-BOB.__________________________________________________________________ TERMODINAMIKA VA MOLEKULßR FIÇIKANING DASTLABKI TUSHUNCHALARI VA TA’RIFLARI
- 8.1-§. Kirish. Issiqlik harakati 1.
5. (7.23) va (7.24) munosabatlar yordamida (7.21) tenglamani o‘zgartirish va moddiy nuqta tezlanishi a=dv/dt bilan uni keltirib chiqaruvchi F kuch orasidagi bog‘lanishni aniq ko‘rinishda topish mumkin: Shunday qilib, − − = v v r r r r r 2 2 2 . / 1 c F F m c a υ . (7.26) tenglamani olamiz. Bu tenglamadan ko‘rinadiki, a r tezlanish uni keltirib chiqaruvchi F kuch bilan yo‘nalishi 108 bo‘yicha ikki holda mos tushadi: a) F ⊥ v (ko‘ndalang kuch) Fv =0 bo‘lgani uchun (7.26)quyidagi ko‘rinishni oladi: F m c а r r 2 ) / ( 1 υ − = ; (7.27) b) F || v (bo‘ylanma kuch), bu holda (7.26) da F c c F r r r r 2 2 = υ v v bo‘lib, F m c a r r 2 / 3 2 )] / ( 1 [ υ − = . (7.28) bo‘lishi kelib chiqadi. (7.28) va (7.27) formulalardan ko‘rinadiki, bo‘ylanma kuch moddiy nuqtaga moduli shunday bo‘lgan ko‘ndalang kuchga qaraganda (1- υ 2/ s 2 ) -1 marta kam tezlanish beradi. Bu, shu bilan bog‘liqki, ko‘ndalang kuch tezlikning faqat yo‘nalish bo‘yicha o‘zgarishini keltirib chiqaradi (nuqtaning tezlik moduli υ o‘zgarmaydi), bo‘ylanma kuch bo‘lsa, tezlik va unga mos holda impuls modul’ qiymatlarining o‘zgarishini keltirib chiqaradi. 6. Maxsus nisbiylik nazariyasida ham xuddi N’yuton mexanikasidek, fazo bir jinsli deb faraz qilinadi. Shuning uchun dinamikaning asosiy (7.22) qonunidan relyativistik mexanikada ham impulsning saqlanish qonunini bajarilishi kelib chiqadi: yopiq sistemaning impulsi, bu sistemada sodir bo‘luvchi har qanday jarayonlarda ham o‘zgarmaydi. Agar yopiq sistema n ta moddiy nuqtalardan tashkil topgan nst c c m n i i i i ο = − ∑ =1 2 2 / 1 v v r bo‘ladi. Bu yerda m i va v i − i nchi moddiy nuqtaning massa va tezligi. 7.7-§. Massa va energiyaning o‘zaro bog‘liqlik qonuni 1. Zarrachalar va jismning kinetik energiyasi bu zarrachaning (yoki jismning) υ tezlik bilan harakatlanayotgan va tinch turgan ( υ=0 bo‘lganda) ikki holatdagi to‘liq energiyalarining farqidan boshqa narsa emas. Shuning uchun (7.25) ga binoan zarrachaning yoki ilgarilanma harakat qilayotgan jismning W to‘liq energiyasi, hamda ularning tinchlikdagi energiya deb ataluvchi W 0 to‘liq energiyasi 2 2 2 1 c mc W υ − = va 2 0 0 c m W = (7.29) ko‘rinishda aniqlanadi. Odatda erkin zarrachaning tinchlikdagi eneriyasi uning xususiy energiyasi deyiladi.(7.29) dagi ikkinchi munosabat alohida zarracha uchun ham va ixtiyoriy zarrachalar sistemasi (xususan, atom yadrosi, atomlar, molekulalar, qattiq jism va boshqalar) uchun ham o‘rinli. U nisbiylik nazariyasining asosiy qonunlaridan biri- massa va energiyaning o‘zaro bog‘liqlik qonunini ifodalaydi: sistemaning tinchlikdagi energiyasi, bu sistema massasini yorug‘likning vakuumdagi tezligi kvadratining ko‘paytmasiga teng. 109 2. Jismning tinchlikdagi energiyasi uning tarkibiga va ichki holatiga bog‘liq. Masalan, jismni isitishda uning tinchlikdagi energiyasi, oshadi. Shu bilan bir vaqtda jism massasining oshishi sodir bo‘ladi, bunday bo‘lishini massa va energiyaning o‘zaro bog‘liqlik qonuni talab etadi: ∆ W 0 = ∆ mc 2 . Misol sifatida ikkita bir xil sharlardan iborat sistemadagi sharlar to‘g‘ri markaziy mutlaq noelastik urilganda ularning qizishi natijasida massaning ortishini topamiz. Soddalik uchun, aytaylik, sharlar bir-biri tomon modullari teng bo‘lgan tezliklar bilan harakatlanayotgan bo‘lsin. Urilish jarayonida sharlar sistemasi yopiq, ya’ni impuls va to‘liq energiyaning saqlanish shartini qanoatlantiradi deb hisoblash mumkin. Agar har bir sharning urilguncha massasi m, sharlarning boshlang‘ich tezliklari v va - v bo‘lsa, sistemaning urilishdan keyingi impulsi nolga teng: 0 / 1 / 1 2 2 2 2 = − − − = c m c m p υ υ v v r r r . Urilishdan keyin sharlar to‘xtaydi, ularning to‘liq energiyasi faqat tinchlikdagi energiyadan iborat: 2 Mc W = . Urilishda to‘liq energiyaning saqlanish qonunidan quyidagiga ega bo‘lamiz: 2 2 2 2 / 1 2 c mc Mc υ − = . Shunday qilib, urilishda sistema massasini ortishi M - 2m=2m − − 1 / 1 1 2 2 c υ bo‘ladi. 3. (7.29) va (7.30) formulalardan zarrachaning yoki jismning to‘liq energiyasi bilan uning impulsi orasidagi bog‘lanishni oson topish mumkin: W 2 = m c c m c m c c m c 2 2 2 2 2 4 2 2 2 2 2 2 4 1 1 - = + - = + υ υ υ / / r 2 s 2 , ya’ni W= ð 2 c m c 2 2 4 + , (7.30) bu yerda m −zarrachaning (jismning) massasi. Bir inersial sanoq sistemasidan unga nisbatan harakatlanuvchi boshqa sistemaga o‘tganda zarrachaning tezligi, uning impulsi va to‘liq energiyasi o‘zgaradi. Ammo, (7.30) dan ko‘rinadiki, zarracha to‘liq energiyasi kvadratini yorug‘likning vakuumdagi tezligiga nisbati bilan bu zarracha impulsi kvadratining farqi, ikki hodisa orasidagi intervalga o‘xshab, inersial sanoq sistemasining tanlanishiga bog‘liq emas: ( ) ( ) inv c m c W c W = = − = ′ − ′ 4 2 2 2 2 2 2 2 р р . (7.31) K inersial sanoq sistemasidan OX o‘qi yo‘nalishida v=sonst tezlik bilan harakatlanuvchi, K ′ sanoq sistemasiga o‘tishda zarracha impulsini koordinat o‘qlardagi proeksiyalari va ularning to‘liq energiyalarini koordinata va vaqt uchun olingan (7.5) formuladagi x, y va z larni P x , P u , P z ga (mos holda x ′, y′ va z′ni P x ′ , P u ′ , P z ′ ga), t ni esa W/c 2 ga (mos holda t ′ ni W′/c 2 ga) almashtirish yo‘li bilan o‘zgartirilishini ko‘rsatish mumkin: 110 2 2 2 x x / v - 1 W/c v - P = P c ′ ′ 2 2 2 x x /c v - 1 vW/c + P = P ′ y y P P = ′ ′ y y P P ′ ′ = , z z P P = ′ ′ z z P P ′ ′ = , (7.32) W ′= 2 2 x / 1 c v vP W − − ′ , W= 2 2 / 1 c v P v W x − ′ + ′ , 4. K inersial sanoq sistemasidan K ′ sistemaga o‘tishda zarrachaga (moddiy nuqtaga) ta’sir etuvchi F' kuchlar proeksiyalarini almashtirish qonunini topamiz. Relyativistik dinamikaning asosiy tenglamasi (7.22) dan K sanoq sistemasida dt т x d F x = ′ , dt т — d F y = ′ va F' z = d Ð dt z , K ′ sanoq sistemasida esa F' x t d ′ ′ = ′ x P d , F' y t d ′ ′ = ′ y P d va F' z t d ′ ′ = ′ z P d bo‘lishi kelib chiqadi. K ′ sanoq sistemasi koordinata o‘qlariga F' kuchning proeksiyalari uchun bu ifodalarni quyidagi shaklda yozish mumkin: , t d dt dt P d F x x ′ ′ = ′ ′ ′ , t d dt dt P d F y y ′ ′ = ′ ′ ′ t d dt dt P d F z z ′ ′ = ′ ′ ′ bu yerda (7.5) Lorens almashtirishlariga binoan 2 2 2 / 1 / 1 c v c v dt t d x − − = ′ υ va 2 2 2 / 1 / 1 c v c v t d dt x υ − − = ′ bo‘ladi. (7.32) formulalardan impuls proeksiyalarini va zarrachaning to‘liq energiyasini almashtirish uchun quyidagiga ega bo‘lamiz: 2 2 2 2 2 2 2 2 2 / 1 / 1 / 1 / 1 / c v dt dW c v dt dP c c v c v c vW p dt d F x x x υ υ − − = − − − = ′ ′ 2 2 2 / 1 / 1 c v c v dt dP F x y y υ − − = ′ ′ va , / 1 / 1 2 2 2 c v dt c v dP F x z z υ − − = ′ ′ F' kuch bajargan ish hisobiga zarrachaning energiyasi o‘zgaradi: dW=Fdr = Fvdt. Shunday qilib, kuch proeksiyalarini almashtirishning relyativistik dinamikadagi quyidagi qoidasini olamiz. 2 2 / 1 / ) ( c v c Fv v F F x x x υ − − = ′ ′ 111 2 2 2 / 1 / ) 1 ( c v c v F F x y y υ − − = ′ ′ ( 7.33) 2 2 2 / 1 / ) 1 ( c v c v F F x z z υ − − = ′ ′ Teskari almashtirish quyidagi ko‘rinishga ega: , / 1 / ) ( 2 2 c v c v F v F F x x x υ ′ + ′ ′ + ′ = ′ , / 1 / 1 2 2 2 c v c v F F x y y ′ ′ ′ + − ′ = υ . / 1 / ) 1 ( 2 2 2 c v c v F F x z z ′ ′ ′ + − ′ = υ (7.33) va (7.33 ′) formulalardan ko‘rinadiki, norelyativistik holda (v< z y y x x F F F F F F ′ ′ ′ ′ ′ ′ = ′ = ′ = ′ , , va F ′=G‘ bo‘ladi, ya’ni zarrachaga ta’sir etuvchi kuch inersial sanoq sistemasining tanlanishiga bog‘liq emas. N’yuton mexanikasida ham xuddi shunday faraz qilinadi. 5. Zarrachaga ta’sir etuvchi kuch proeksiyalarini almashtirishning bir nechta xususiy hollarini ko‘ramiz. 1- misol. K sanoq sistemasida zarracha qo‘zg‘almas (v=0, υ x =0): 2 2 / 1 , c v F F F F y y x x − = ′ = ′ ′ ′ va . 1 2 2 c v F F z z − = ′ ′ 2-misol. K sanoq sistemasida zarracha tezligi OX o‘qiga ortoganal. Bu holda K ′ sanoq sistemasida x F ′ ′ = F x - v(F y υ y +F z υ z )/c 2 , 2 2 / 1 c v F F y y − = ′ ′ va 2 2 / 1 c v F F z z − = ′ ′ bo‘ladi. 3 - misol. K sanoq sistemasida zarracha tezligi OX o‘qiga parallel ( υ u = υ z =0). K ′ sanoq sistemasida kuch proeksiyalari quyidagiga teng: x F ′ ′ = F x , y F ′ ′ = F v c v c y x 1 1 2 2 2 - - / / υ va z F ′ ′ = F v c v c y x 1 1 2 2 2 - - / / υ . 6. Qandaydir bikrlikka ega bo‘lgan erkin qattiq jismning yoki boshqa ixtiyoriy o‘zaro ta’sirlaShuvchi zarrachalar (masalan, molekulalar, atomlar va atom yadrolari) sistemasining tinchlikdagi W 0 energiyasi erkin holatda bu sistema tarkibiga kiruvchi hamma zarrachalarning xususiy m i c 2 energiyalarininng yig‘indisiga teng emas. Bunday sistemalarni tarkibiy qismlarga (masalan, atom yadrosini erkin protonlar va neytronlarga, atomni elektronlar va yadroga va boshqalarni) parchalash uchun zarrachalar orasidagi bog‘lanish kuchlariga qarshi aniq A ish bajarish zarur. Shuning uchun energiyaning saqlanish va aylanish qonuniga asosan 112 ∑ = n i i c m 1 2 =W 0 +A yoki W 0 = ∑ = n i i c m 1 2 - ∆ W bog‘ (7.34) tengliklarni yozishimiz mumkin. Bu yerda ∆ W bog‘ =A > 0 − zarrachaning mustaxkamlik darajasini xarakterlovchi sistemaning bog‘lanish energiyasi, n- sistemadagi zarrachalar soni. Mos holda sistema massasi M uni tashkil qilgan zarrachalarning erkin holidagi massalarining yig‘indisidan kichik: M - ∑ = n i i m 1 2 бог c W ∆ − = < 0 (735) Massa va energiyaning o‘zaro bog‘liqlik qonuni yadro fizikasida o‘tkazilgan ko‘p sonli eksperimentlar bilan ishonchli tasdiqlangan. Bu qonun asosida oldindan aytilgan yadro reaksiyalari va elementar zarrachalarning parchalanishidagi energetik effektlar, eksperiment natijalariga aniq mos tushadi. SAVOLLAR: 1. Maxsus nisbiylik nazariyasi bizning fazo va vaqt haqidagi tasavvurlarimizga qanday yangilik olib kirdi? 2. Kosmik kema tezligini chekli qiymati, uning prinsipial chegaralanmagan uchish uzoqligi haqidagi fikr bilan qanday mos keladi. Kosmik kemaning starti bilan uning qaytib kelish orasidagi intervalning vaqtsimon ekanini isbotlang. 3. Tinchlikdagi massasi nolga teng bo‘lmagan ikki zarrachaning nisbiy tezligi doimo yorug‘likning vakuumdagi tezligidan kichik bo‘lishini isbotlang. 4. Moddiy nuqtaning relyativistik impulsi va kinetik energiyasi uning tezligiga qanday bog‘langan. 5. Massa bilan energiyaning o‘zaro aloqa qonunining ma’nosini tushuntiring. 6. Bir inersial sanoq sistemasidan boshqasiga o‘tganda o‘zgarmaydigan qanday kattaliklar sizga ma’lum? 7. Maxsus nisbiylik nazariyasida impulsining saqlanish qonuni saqlandimi? 113 8-BOB.__________________________________________________________________ TERMODINAMIKA VA MOLEKULßR FIÇIKANING DASTLABKI TUSHUNCHALARI VA TA’RIFLARI ________________________________________________________________________ 8.1-§. Kirish. Issiqlik harakati 1. Biz fizika fanining alohida bo‘limi − molekulyar fizikani o‘rganishga kirish amiz, bunda jismlarning agregat holatlari va hossalari ularning tuzilishiga, jismlarni tashkil qilgan zarralar orasidagi o‘zaro ta’sirga va zarralarning harakat xarakteriga bog‘lanishi qarab chiqiladi. Hamma jismlar uzluksiz xaotik issiqlik harakatda bo‘lgan atom, molekula yoki ionlardan tashkil topganligi bundan ancha oldin isbotlangan. Bunday tasavvurlarga asoslangan moddaning tuzilish nazariyasi molekulyar-kinetik nazariya deyiladi. Uning asosilari XVIII-asrning 40-yillarida M.V. Lomonosov tomonidan yaratilgan edi. U bu nazariyaning dastlabki qonun-qoidalarini shakllantirdi va uni turli hodisalarni tushuntirishga tadbiq etdi. Lomonosov barcha moddalar qandaydir miqdordagi “elementlarni” o‘z ichiga olgan “korpuskulalardan” tashkil topgan deb hisobladi. Yuz yil o‘tgandan keyin bu atamalarni molekula va atom deb tushunish kerakligi ma’lum bo‘ldi. Mana, misol uchun Lomonosov, R.Boylp (1611) va undan mustaqil holda E.Mariott kashf etgan Boylp-Mariott qonunining to‘g‘riligini shunday isbotlaydi. Soddalik uchun, aytaylik, gaz tomonlari a, hajmi V=a 3 bo‘lgan kub shaklidagi * idishda joylashgan va gaz zarralari idish devorlariga tik holda harakatlanayotgan bo‘lsin. Lomonosov gaz bosimi, uning zarralarini idish devorlariga urilishlari natijasi deb hisobladi. Agar kubning tomonlari ikki marta kichiklashsa, demak, mos holda idish hajmi V 1 = a 3 /8=V/8 bo‘lib qolsa, bosim qanday o‘zgaradi? Ma’lum bo‘lishicha, u sakkiz marta ortishi kerak: ikki marta –har bir zarracha bosib o‘tadigan idish devorlari orasidagi masofa ikki marta qisqargani uchun va tщrt marta − idish devorlarining yuzasi to‘rt marta kamayishi hisobiga. Shunday qilib, gazning yangi bosimi p p 8 1 = bo‘ladi. Demak, 1 1 V p pV = . Bu Boyl-Mariott qonunining o‘zidir. O‘tgan yuz yillikning ikkinchi yarmida modda tuzilishi va xossalarining molekulyar-kinetik nazariyasi ko‘p mashhur fiziklar (J.Joulp, R.Klauzius, J.K. Maksvell, L.Bolptsman va boshqalar)ning ishlarida har tomonlama rivojlantirildi va fizika, ximiyaning ko‘p sohalariga tadbiq etildi. Molekulyar-kinetik nazariya to‘g‘riligining ekspremental sinovi Broun harakati, diffuziya jarayoni, issiqlik o‘tkazuvchanlik va boshqa hodisalarni tushuntirib berilishi bo‘ldi. Download 5.01 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling