A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

1 .2 .1 .2 . «Avesto*
Zoroastrizm — otashparastlik (miloddin awalgi VI — milodning VI 
asri) dinining muqaddas kitobi bo'lib, miloddin awalgi VI — milodning 
VI asrlarida yozilgan, Eron hamda O 'rta Osiyo xalqlarining qadimgi 
madaniyati, e ’tiqodi, tili, adabiyoti va qisman tarixini o'rganishda asosiy 
manba hisoblanadi.
Asaming yozilgan joyi haqida turiicha fikrlar mavjud. Bir guruh olimlar 
~ fransuz J.Darmsteter, Ozarbayjon olimi l.Aliyev, “Avesto” Midiya — 
hozirgi Eronning shimoli-g'arbiy qismi va Ozarbayjonda yozilgan, desa, 
ко pchilik — V.V.Struve, S.P.Tolstov, F.AItxaym va boshqalar Amudaryo 
b° yida joylashgan viloyatlarda, Balx va Xorazm oralig'ida yaratilgan, 
IK ^ l a y d i l a r . Oxiigi fikr so'ngi vaqtlarda Eron olimlari, masalan 
rohim Pur Dovud tarafidan ham e ’tiro f etildi.
V M h b ° ' m atni to'liq saqlanm agan. Bizgacha, uning juda oz qismi
1 kelgan, xolos. M a’lum ki, “A vesto” Kayoniy hukm dorlardan 
osp-V ishtosp zam onida kitob holiga keltirilgan. Rivoyatlarga
121

---

qaraganda uning gatlar deb ataluvchi asosiy qismi xudo - Zaratushtra 
tom onidan yozilgan va Mas’udiy, Tabariy va Beruniylaming so'zlariga 
qaraganda 12 000 ho‘kiz terisidan tayyorlangan maxsus pergamentga 
oltin harflar bilan yozilgan. O 'sha vaqtlarda uning uch nusxasi mavjud 
bo'lgan, lekin bir nusxasi Iskandar Zulqarnaynning farmoni bilan yoqib 
yuborilgan. Ikkinchi nusxasi Yunonistonga olib ketilgan, uchinchi nusxasi 
esa otashparastlar diniga o 'ta e ’tiqodli bo'lgan kishilar qo'lida saqlanib 
qolgan. Lekin bu nusxa to'liq emas.
Asaming saqlanib qolgan qismlarini to'plash va kitob holiga keltirish 
ishlari Parfiya podshosi Valgash III (148—192) ham da Sosoniylar 
(milodning III asri) davrida ham davom ettirildi. “Avesto” sosoniy Shopur
II (309-379) davrida tartibga solindi, izohlar va qo'shim chalar (zand) 
bilan boyitildi va to'la kitob holiga keltirilib, asosiy qismlari pahlaviy 
tiliga tarjima qilindi. Bu kitob “Zand Avesto” nomi bilan mashhur.
Afsuski, “Zand Avesto” ham bizning zamonimizgacha to'la holda yetib 
kelmagan. Uning bir qismi Iskandar Zulqamayn yurishlari vaqtida, boshqa 
bir qismi esa arablar istilosi (674—715-yy.) vaqtida yo'q qilingan. Asaming 
bizgacha yetib kelgan qismi, professor E.E.Bertelsning m a’lumotiga 
qaraganda1, 83 000 so'zdan iboratdir. U, asosan to'rt qismdan — yasna, 
yashtov, vispered, vendidaddan tashkil topgan. Yasna tarkibiga kirgan gat 
deb ataladigan qo'shiqlar “Avesto”ning eng ko'hna va qimmatli qismlaridir.
“Avesto” ning q o'shiqlari va qissalari Abulqosim Firdavsiyning 
(taxm.940—1030) “Shohnom a” dostoniga manba bo'lib xizmat qilgan.
“Avesto” nisbatan yaxshi o'rganilgan (K.Zalem en, X.Bartolomey, 
E.E.Bertels, V.V.Stmve va boshqalar). U fransuz (Anketel dyu Perron, 
Y .D arm steter), rus (K .A .K ossovich), ingliz (L .X .M ayls), Daniya 
(A.Xristensen) va fors (Ibrohim Pur Dovud) tillariga tarjima qilingan. 
Uning Kopengagenda (Daniya) saqlanayotgan yagona nusxasi asosida 
tayyorlangan fotomatni 1937— 1944-yillarda olti jild qilib nashr etilgan. 
O 'zbekistonda bu asam i M .ls’hoqov, H .H om idiy,