A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5. “Tarixi jadidayi Toshkand” asari mazmunini so'zJab bering?
8 -M A V Z U . C H O R R O S S IY A S I 
M U S T A M L A K A C H IL IG I D AV R I M A N B A L A R I
D a r s n in g m a z m u n i: T u r k is t o n o ‘l k a s in in g c h o r R o s s iy a s i 
mustamlakasiga aylanishi, uning sabablari, m ustam lakachilik tuzum ining 
xalqlar boshiga solgan zulm -u bedodliklari to'g'risidagi tarixiy m anbalar 
asosiy xususiyatlari, ulam ing ilmiy aham iyati talabalarga tushuntiriladi.
Reja:
8.1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy voqealar.
8.2. M ahalliy m anbalar.
8.3. Rossiya m anbalari.
8.4. Rasmiy hujjatlar va ushbu davr to'g'risidagi adabiyotiar.
8.5. Turkiston to'plam i.
8.6. Turkiston albomi.
Asosiy tushunchalar: Chor Rossiyasi, Turkiston o'lkasi, mustamlaka, 
oq podshoh, mardikor.
8.1. Asosiy siyosiy-ijtimoiy voqealar
M ovarounnahrdagi yirik davlat bo'lgan Buxoro va Xiva xonligi XVIII 
asrning birinchi yarm ida Eron shohi N odirshoh ta ’sir doirasiga tushdi. 
1753-yili N odirshohni vasiy sifatida tan olgan M uham m ad Rahim o'zin i 
Buxoro am iri deb e ’lon qildi va 1920-yilgacha hukm surgan m ang 'itlar 
sulolasiga asos soldi.
F arg'ona vodiysida yashab turgan o 'z b ek qabilalaridan biri m inglar 
o 'z yetakchisi Shohruhbiyni hokim iyat tepasiga k o 'tard ilar va Q o 'q o n
xonligi tashkil topdi.
XIX asr boshida M uham m ad R ahim xon aw al (1806—1825) m ustaqil 
Xiva xoni sifatida faoliyat ko'rsata boshlaydi. Shunday qilib, XVIII oxiri 
XIX asr boshlarida M ovarounnahrda u chta m ustaqil davlat faoliyat 
ko'rsata boshlaydi.
247

---

Rossiya iqtisodiy va harbiy qudratga erishishi m unosabati bilan uning 
Q o 'q o n , Xiva xonliklari va Buxoro am irligiga bo 'lgan m unosabatida 
istilochilik ruhi ustun kelib, XIX asm ing ikkinchi yarm idan oMkani zabt 
etish g a kirishdi. 1860-yili R ossiya Q o ‘q o n xonligiga q arsh i e ’lon 
qilinmagan urush boshladi. Polkovnik Mixail Chemyayev 1864-yili Avliyo 
o ta shahri tom on yurish boshladi va shaharni egallab, general darajasiga 
k o 'ta rild i. 1865-yil M .C h ern y ay ev T o sh k e n tn i eg alladi. 1866-yili 
M .C hem yayev Buxoro amirligiga qarshi istilochilik harakatlarini boshladi 
va 2 yil davom ida uning yarim hududini egalladi.
Rossiya hukum ati yangi bosib olingan yerlam i boshqarish uchun va 
bu harakatni davom ettirishni muvofiqlashtirish uchun 1867-yilning 11- 
iyulida Turkiston general-gubem atorligini ta ’sis etdi va uning rahbari 
etib general F on Kaufm anni (1867-1881) tayinladi.
1872-yil oxiriarida harbiy vazir boshchiligiga Peterburgda Turkiston, 
O re n b u rg g e n e ra l-g u b e rn a to rla ri va K avkazdagi p o d sh o h n o iblari 
ishtirokidagi maxfiy kengashda Xiva xonligini bosib olishga qaror qilinadi. 
1873-yili may oyida ruslar Xiva shahrini egallaydilar.
Bu esa kuchayib borayotgan Rossiya davlatining osonlikcha oMkani 
o ‘z ta ’sir doirasiga o ‘tkazish imkonini berdi. 1917-yilgi Sank-Peterburgda 
yuz b erg an O k ta b r t o ’n tarish i R ossiya d av lati tarix id a S h o ‘ro la r 
hukm ronligiga asos soldi.
Bu davrda yuz bergan voqealar bir to m o n d an o ’sha davr rasmiy 
hujjatlarida m ahalliy xalq vakillari va rossiyalik m ualliflar tom onidan 
turlicha yoritilgan. M ana shuning uchun har m anba alohida o ‘rganilishi, 
turli to m on lar qarashlari o ‘zaro qiyosiy tahlil qilinishi maqsadga muvofiq. 
U shbu davr voqealari keyingi davr adabiyotlaridan ham turlicha talqin 
etib kelindi. C h u n k i, ularga siyosiy tu zu m tazyiqi ju d a kuchli edi. 
0 ‘zbekistonning mustaqillikka erishishi bilan m ustam laka davri tarixini 
xolislik va odilona tarzda yoritish im koni yaratildi.