A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

5 .3 .3 . «M ajmu at-tavorix»
“ Majmu at-tavorix” yoki “Zubdat ut-tavorix” nomli asar muallifi Hofizi 
Abru nomi bilan m ashhur bo'lgan yirik geograf va tarixchi olimdir. Uning 
haqiqiy ismi Shahobuddin Abdulloh ibn Lutfulloh ibn Abdurashid al- 
Xavofiydir. Abdurazzoq Samarqandiyning so'zlariga qaraganda Hofizi Abru 
Hirot hududidagi Xavofda tug'ilgan, H am adonda tahsil ko'igan va 1430- 
yilda Zanjonda vafot etgan. Boshqa tarixiy m anbalam ing m a’lumotlariga 
va uning so'zlariga qaraganda Hofizi Abru Amir Tem ur va Shohruh saroyida 
istiqom at qilgan va har ikkala hukm dor bilan yaqindan m unosabatda 
bo'lgan. Agar u A m ir T em ur bilan faqat saroydagina yaqin suhbatdosh 
bo'lgan bo'lsa, Shohruh bilan uning yurishlarida biiga bo'lgan.
Hofizi Abru Shohruhning topshirig'i bilan ikkita yirik asar yozgan.
Bulardan biri tarixiy-geografik m azm unda bo'lib, 1414-1420-yillar 
orasida yozilgan. U X asrda arab tilida bitilgan nom a’lum bir kitob asosida 
yozilgan. Y u.E.B orshevskiyning so'zlariga qaraganda, bu “ Kitob al- 
masolik va-l-m am olik” deb atalib, Hasan ibn Ahm ad Muhallabiyning 
qalamiga mansub bo'lgan. Shohruh M irzo 1414-yili Hofizi Abruga mazkur 
asam i fors tiliga taijim a qilish va boshqa m anbalar asosida qayta ishlashni 
topshiigan. D em ak, bu asar shunchaki kompilyatsiya va taijim a bo'lib 
qolm ay, balki yangi dalillar bilan boyitilgan, diqqatga sazovor asardir. 
Shuni aytish kifoyaki, unda h a r b ir vilo yatnin g geografik holatini 
tavsiflashdan tashqari, uning qisqacha siyosiy tarixi ham bayon qilingan. 
Biz uchun asarda A m udaryoning Kaspiy dengiziga quyilishi haqidagi, 
shuningdek, M ovarounnahr va uning yirik shaharlari Buxoro, Samarqand, 
Nasaf, Kesh, Termiz, Xo'jand va boshqalar haqida keltirilgan m a’lumotlar 
muhim aham iyat kasb etadi.
196

---

A sam in g
yaxshi qo'lyozm a nusxalari Angliya va Rossiyada, Sankt- 
P eterbuig 
shahrida saqlanm oqda.
H ofizi A bru 
S hoh ruhning k o 'rsatm asi bilan o 'z id a n aw al o 'tg an
m azkur 
tarixchilar Tabariy, R ashiduddin ham da N izom uddin Shom iy 
asarlariga 
qo 'shim chalar (zayl) ham yozgan. 1412— 1418-yillar orasida 
vozilgan b u
qo'sh im ch alar “ M ajm ua-yi Hofizi A bru” deb ataladi.
’ 
T a b a riy a s a rin in g
B al’am iy ta h ririg a q ilingan q o 'sh im c h a xalifa 
M uqtadir 
(9 0 8 -9 3 2 ) zam onidan to M o 'tasim (1 2 4 2 -1 2 5 8 ) davrigacha 
xalifalikka kirgan 
m am lakatlarda bo'lib o 'tg an voqealam i o 'z ichiga oladi.
R ash id u d d in n in g
“Jom e ut-tavorix”iga qilingan qo'shim chaga Kurtlar 
(K artlar) sulolasidan 
chiqqan podshohlar, T u g 'a T em ur, A m ir Vali ibn 
Shayx Ali H in d u , 
sarbadorlar hamda A m ir A rg'unshoh tarixi, ya’ni Eronda 
1 3 0 6 -1 3 9 3 -y illar 
orasida bo'lib o 'tg a n voqealar kiritilgan.
N izom uddin Shom iyning “ Z afam o m a”siga qilingan ilovada esa Am ir 
T em u r 
hukm ronligining so'nggi davri va S hohruh tarixi 1416 yilga qadar 
bayon etiladi.
“ M ajm u a” n in g
ayrim qismlari m atni va taijim asini Xonbobo Bayoniy 
1938-yilda, 
F .T auer 1959-yili va K .M .M aitra 1934-yili nashr ettirganlar.
Hofizi A b ru n in g
asosiy katta tarixiy asari “ M ajm u at-tavorix" bo'lib, 
uni m u arrix
S h o h ru h n in g o 'g 'li B o y su n g 'u r M irzo (1433-yili vafot 
e tg a n )n in g to p sh irig 'i 
bilan 1423-1425-yillari yozilgan. M azkur asar to 'rt 
qismga b o 'lin g a n : 
1) islomiyatdan a w a l o 'tg an payg'am barlar va Eron 
p o d s h o h la r i; 
2) M u h a m m a d p a y g 'a m b a r va a ra b x alifa la ri (a l- 
M uhtasim gacha); 
3) Eronning Saljuqiylar ham da m o 'g 'u llar davridagi 
(Elxon Abu Said 
davrigacha) tarixi; 4) “ Z ubdat ut-tavorixi Boysunquriy” .
A sam ing so 'n g g i, 
to 'rtin ch i qismi asli va m ustaqil aham iyatga ega 
bo'lib, u nda A m ir 
T em ur tarixi, qayta ishlangan va birm uncha to'ldirilgan 
ham da X u ro so n , 
qism an M o v aro u n n ah rn in g 1427-yilgacha bo 'lg an
ijtim oiy-siyosiy ahvoli 
bayon etilgan.
“ M ajm u a t-tav o rix ” 
asarining qo'lyozm alari Toshkent ham da Turkiya, 
O lm o n iy a, A n g liy a, 
Fransiya, E ron va boshqa xorijiy m am lak atlar 
kutubxonalarida 
saqlanm oqda.