A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

M u h a m m a d
Solih, Darvish M uham m ad Buxoriy, Abulg'oziy Bahodirxon, 
M unis, Ogahiy, Bayoniy va boshqalar davom ettirdilar.
5 .2 .8 . «Vaqoyi’»
“V aqoyi” ’ 
(«Voqealar») Zahiriddin M uham m ad B obum ing jahonga 
“ B o b u m o m a ” 
nom i bilan m ashhur b o 'lg an shoh asarining asl nom idir. 
M u a l l i f
asarda 
o 'zining o 'n ikki yoshida F arg'ona viloyati podshohi, deb 
k o 'ta rilg a n
vaqtidan boshlab, hayotining oxiriga q ad a r b o 'lib o 'tg a n
voqealam i 
yilma-yil bayon qilgan. D unyoda mavjud asam ing barcha 
q o 'ly o z m a la rid a b ir 
n ec h a yil, xususan 1 5 0 9 -1 5 1 8 , 1521 — 1524-yil 
voqealari bayoni 
tushib qolgan.
Bobur F arg'ona viloyati hokim i T em uriy U m ar Shayx M irzoning 
(1461-1494) to 'n g 'ic h o 'g 'li, 1483-yilning 14-fevralida Andijon shahrida 
tug'ilgan. U 1494-yilning 5-iyunida, hijriy hisobda o 'n ikki yoshida halok 
bo'lgan otasi o 'm ig a F arg'ona taxtiga o'tqaziladi. Lekin oradan k o 'p
vaqt o'tm ay, m am lakatda avj olgan o 'z a ro kurash natijasida m ag'lubiyatga 
uchrab, F arg'onani tashlab chiqishga m ajbur bo'ladi.
Uning 1497-1500-yillarda Sam arqand taxti uchun olib borgan kurashi 
ham muvaffaqiyatsizlikka uchraydi.
Bobur 1504-yilga qadar F arg'ona va Sam arqand uchun kurashdi. 
am m o T em u riy lar o 'z a r o b irlash a o lm a d ita r. N a tija d a , u tajrib ali 
Shayboniyxon bilan bo'lgan janglarda m ag'lubiyatga uchrab, o 'z yurtini 
tark etib, om ad va baxt izlab Kobulga yo'l oldi. Kobulni egallagan Bobur 
o 'z mavqeini asta-sekin m ustahkam lab bordi.
1511-yilning kuzida Bobur O zarbayjon va Eron podshohi Shoh lsmoil 
Safaviyning (1 5 0 2 -1 5 2 4 ) harbiy y ord am ig a tay an ib , S a m a rq a n d n i 
uchinchi bor egallashga muvafi'aq bo'ldi. A m m o, uning o 'z xalqi e ’tiqodi
- sunniy m azhabni inkor etib, kishilarga shialar kiyimida ko'rinishi, 
aholini undan ixlosini qaytardi. Bu safargi Bobuming bobo m eros poytaxt 
Samarqanddagi hukm ronligi bir yilga ham yetm adi.
1 5 1 2 -y iln in g
bahorida Ko'li Malik (X ayrobod bilan Q orako'l orasida 
joy lash g an
m avze’) degan joyda b o 'lib o 'tg an jangda Shayboniylardan 
U b a y d u l l a x o n ,
M u h a m m a d T e m u r S u lto n , J o n ib e k S u lto n va 
b o s h q a la m in g
birlashgan kuchlari uning qo'shinlarini to r-m o r keltirdi.
Bobur Hisori shodm on tom ongn chckindi va qariyb ikki yil m obaynida 
° sha viloyatda kun kechirdi va 1514-yili yana Kobulga qaytdi.
U 1514-1525-yillar orasida Shim oliy H indistonga. uni bo'ysundirish 
w a q s a d id a
bcsh m arta q o 'sh in tortad i, lekin faqat so'nggi yurishi (1525) 
natijasida 
boy va ulkan mamlakatni egalladi. Bobur tarixda yangi saltanatga
191

---

asos soldi. U ning davlati g'arbda yanglish Buyuk m o ‘g‘ullar nom i bilan 
m ashhur b o 'lib ketgan. aslida esa bu Hindistondagi T em uriylar yoki 
Boburiylar davlatidir.
Bobur 1530-yilning 26-dekabrida Hindistondagi poytaxt Agra shahrida 
vafot etdi. A m m o uning vasiyatiga k o 'ra, keyincha uning xoki Kobul 
shahridagi o ‘zi asos solib obod qilgan bog'ga ko'm ildi. U ning qabr toshi 
k ey in ch a ch e v ara si N u rid d in M u h a m m a d J a h o n g ir (1 6 0 5 -1 6 2 7 ) 
tom onidan o 'm atilgan.
Bobur iste’dodli qalam sohibi sifatida ikki devon — she’rlar majmuasi, aruz 
ilmiga oid risola, islom qonunshunosligi masalalariga bag'ishlangan “ Mubayyin” 
nomli masnaviysi, Ubaydulla Xoja Ahroming “Volidiya” risolasining turkiy 
taijimasi, musiqa va harbiy ishga oid risolalari muallifi, maxsus yangi alifbo 
“Xatti Boburiy” ixtirochisi hamda “Vaqoyi”’ asarining ijodkoridir.
“Vaqoyi’” m em uar-xotira tipidagi asar bo'lib , o 'zinin g bayon uslubi 
bilan “ T e m u r tu z u k la ri” ni e s la ta d i. K ito b d a F a rg 'o n a , T osh k en t, 
Sam arqand, Hisori shodm on, C h ag 'o n iy o n , Kobul, Xuroson poytaxti 
H irot ham da Shim oliy H indistonning XV asr ikkinchi yarmi va XVI asr 
birinchi o 'ttiz yilligidagi ijtim oiy-siyosiy ahvoli batafsil yoritilgan. Asar 
m azm unini shartli uch qismga bo'lish m um kin:
1. F arg'ona va M ovarounnahr voqealari davri (1494—1504);
2. Kobul va Xuroson voqealari davri (1504—1525);
3. H indiston voqealari davri (1525—1530).
Siyosiy voqealar bayonidan tashqari, asar geografik ham da etnografik 
m a ’lu m o tlarg a boy. U n d a n F a rg 'o n a n in g tu rk -m o 'g 'u l q abilalari, 
k o'chm anchi o'zbeklar qo'shini tuzilishi, M ovarounnahr, Xuroson va 
H indiston xalqlarining urf-odatlari, hayvonoti, nabototi, parrandalari va 
boshqalar to 'g 'risid a tafsilotlar ham o 'rin olgan.
“Vaqoyi”’ asari asl m atni uch m arta, birinchi m arta 1857-yili Qozonda 
N .I.IIm inskiy tom onidan Buxoro qo'lyozm asi va ikki m arta 1905 va 
1970-yillari A ngliyaning poytaxti L ond on shahrida A.Beverij xonim 
tom onidan Haydarobod qo'lyozm asi asosida cho p qilingan edi.
1995—1996-yillari yapon olim i Eyji M anu “ Vaqoyi” ’ asari 
m atnini 
to 'rtta turkiy va uchta forsiy qo'lyozm alari asosida tuzib, unga 
m ukam m al 
ko'rsatkichlam i alohida jild sifatida ilova qildi. Bu tadqiqotchi 
keyincha 
yapon tilida taijim a va ko'rsatkichlam i ikki jildda chop etdi.
K irill-rus alifbosida 1948— 1949-yillari ikki jild d a 
S .M irz a y e v va 
P.Shamsiyev tom onidan birinchi bo r va 1960-yili bir jild sifatida 
chop 
qilingan edi. M. Salye tom o n id an m s tiliga taijim a qilinib, 1958, 1993- 
yillari T oshkentda bosib chiqarildi.
192

---

2002-yili S.Hasanov tom onidan P.Shamsiyev, S.Mirzayev va Eyji M anu