A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

bo 'lgan 
“ Nasabnom a” yoki “Tarixi H um oyun” deb ataluvchi kitob asosida 
yozilgan.
“ M eh m o n n o m ay i B uxoro” asarin in g q o 'ly o z m a nusxalari kam. 
Hoziigacha dunyoda uning faqat ikkita nusxasi borligi aniqlangan. 
U la rd an  
biri m uallif dastxati bo'lib, O 'z R FA Sharqshunoslik institutida 1414-
210

---

tartib raqam i 
ostida saqlanm oqda. Ikkinchisi Turkiyada, “ Nuri U sm oniya” 
kutubxonasiga 
qarashlidir (Tartib raqami 3431). Ushbu qo'lyozm a asosida 
a s a r m a t
nini eron olimi M a n u c h eh rS etu d e 1962-yili ch op etgan. Ruscha 
qisqartirilgan 
tarjim asini R.P.Jalilova foto m atni bilan Moskvada 1976- 
yili 
nashr etgan.
Asaming biz uchun qim m ati shundaki, unda Dashti qipchoq, Turkiston 
va qozoq ulusi geografik holati, o 'zb ek va qozoqlam ing kelib chiqishi, 
ulam ing etn ik tark ib i, tu rm u sh i, u rf-o d a ti, sh uning dek , boylarning 
xo'jaligida qul m ehnatidan foydalanish hollari haqida benihoyat qim m atli 
m a’lum otlar uchraydi.
U nda Shayboniyxonning qozoqlar ustiga yurishini g'ayridinlar ustiga 
yurish deb oqlashga harakat qilingan.
6 .2 .4 . «Habib us-siyar»
“ Habib us-siyar fi axbor afrod ul-bashar” (“ Inson xabarlari va fardlarida 
do'stning tarjim ai h o li”) nom li m ashhu r tarixiy asar muallifi G 'iyosiddin 
X ondam irdir (1475—1535). U ning to 'liq ismi G 'iyosid din M uham m ad 
ibn xoja B u rx o n id d in d ir. O ta s i x o ja H u m o m id d in M u h a m m a d
Tem uriylardan Sulton M ahm ud M irzo (1459—1494-yillari C hag'oniyon, 
H uttalon, Q unduz, B ag'lon va B adaxshon hokim i)ning vaziri bo'lgan. 
Ona tarafidan tarixchi M uham m ad M irxond nabirasidir.
X ondam ir 15—16 yoshdaligi cho g 'id a Alisher Navoiyning e ’tiborini 
qozonadi va uning kutubxonasiga xizm atga qabul qilinadi. U to Navoiy 
vafotiga qadar, ya’ni 1501-yil 3-yanvarigacha xizm atda bo'ldi va boy 
kutubxonasiga m utasaddilik qildi. X o n d am ir o 'zin in g keng va chu qu r 
m a’lum otliligi, ilm -fanga chanqoqligi va salohiyati bilan ko'plarning 
tahsiniga sazovor bo'ldi. U haqda Alisher Navoiyning “ Majolis un-nafois” 
tazkirasida m ana bulam i o'qiym iz: “ M avlono X ondam ir M irxondning 
farzandidir va salohiyatli yigitdir. Tarix ilm ida m ahorati bo rd ir...” 1
Alisher Navoiy vafot etgandan keyin X ondam ir m am lakatda kuchayib 
ketgan o 'z a ro kurash, ayniqsa saroyda avjiga m ingan fisq-u fujurlar 
oqibatida Balxga ketib qoldi va Badi’uzzam on m irzo (1496-1506-yillari 
Balx hokim i, 1517-yilda vafot etgan)ning shaxsiy kotibi sifatida xizmatiga 
kirdi. 1507-yili Hirot Shayboniyxon to m o n id an ishg'ol etilgandan keyin, 
u Zahiriddin M uham m ad Bobur huzuriga ketib qoldi. 1512-yili Bobur 
M ovarounnahrdan siqib chiqarilgach, X ondam ir G urjistonga bordi va 
Jo 1514-yilgacha Pasht qishlog'ida istiqom at qildi. U , asosan ilmiy faoliyat 
bilan m ashg'ul bo'ldi.
' Alishcr Navoiy. Asarlar. !2 -jild .-T o sh k c n t. 1 9 6 6 - 1 2 5 -b e t.
211

---

1514—1517 -y illa ri X o n d a m ir Balx u c h u n k u ra sh o lib b o rg a n
Badi’uzzam on m irzoning o ‘g‘li M uham m ad Z am on bilan birga bo'lib, 
uning kotibi sifatida xizmat qildi. M uham m ad Z am o n Safaviylardan 
yengilgach, X ondam ir yana G uijistonga qaytib bordi va ilmiy faoliyatini 
davom ettirdi.
1521-yili X ondam ir vazir Habibullo Sovajiyning taklifi bilan Hirotga 
qaytib bordi va uning topshirig‘i bilan o'zining yirik tarixiy asari “ Habib 
us-siyar” ni yozishga kirishdi. O radan olti yil o'tgach, 1527-yilning iyul 
oyida X ondam ir Hirotni tark etdi va bu safar Hindistonga ketib qoldi. 
Qishni u Q andahorda kechirdi va 1528-yilning 17-sentabrida Agraga kelib 
tushdi va Bobur xizmatiga qabul qilindi. Bobur vafotidan so'ng uning 
to 'n g 'ich o'g'li vataxt vorisi Hum oyun (1530-1542, ikkinchi m arta 1555— 
1556) bilan birga bo'ldi. Tarixchi Dehlida vafot etdi va vasiyatiga ko'ra 
m ashhur N izom uddin Avliyo m ozorida A m ir Xusrav yoniga dafn etildi.
X ondam ir sermahsul olim edi. M ovarounnahr, T urkiston, Yaqin va 
O 'rta Sharq xalqlari tarixi va m adaniyatiga oid o 'n g a yaqin asar yozib 
qoldirgan. “ Xulosat ul-axbor” ( “Xabarlar xulosasi”), “ M a o siru l-m u lu k ” 
( “ P odshohlar asrdoshlari” ), “ N om ayi nom iy” ( “Atoqli m aktub lar” ), 
“ M ak o rim u l- a x lo q ” ( “ O lija n o b x u lq la r” ), “ D a s tu r u l- v u z a r o ” 
(“Vazirlarga q o 'llan m a”), “Q onuni H um oyuni” ( “ H um oyun qo nunlari”) 
va “ H abib us-siyar” shular jum lasidandir.
X ondam im ing ilmiy m erosida “ Habib us-siyar” nom li yirik tarixiy 
asari alohida o 'rin tutadi va M ovarounnahr ham da X urosonning XV asr 
oxiri va XVI asm in g b irin ch i choragidagi ijtim oiy-siyosiy tarixini 
o'rganishda m uhim va qim m atli m anbalardan biri bo 'lib xizmat qiladi. 
Asar 1521-1524-yillar orasida yozilgan. Lekin, olim H indistonda turgan 
yillari ham asari ustida m untazam ish olib bordi, uni yangi dalillar bilan 
boyitdi, tah rir qildi. Kitob to 'la ravishda 1529-yili yozib tam om landi.
“ H abib us-siyar” um um iy tarix yo'nalishidagi asar bo'lib, 
m u q ad d im a 
(iflitoh), xotim a (ixtitom ) va uch jild (m ujallad)dan iborat. O 'z
navbatida 
h ar bir jild to 'rt qism (juz)ga bo'linadi. Asam ing I—II jildlari 
h a m d a
III 
jildning l - 2 - q is m i, juzlari T urkiston xonlari, C hingizxon 
va u n in g
M o'g'uliston, Dashti qipchoq, M ovarounnahr va E ronda 
hu k m ro n lik
qilgan avlodi, M am luklar1, Kirm on Qoraxitoylari, K artlar va 
X uroson 
sarbadorlari tarixini o 'z ichiga oladi. Ill jildning 3-va 4-qism lari, 
juzlari 
esa yangi bo'lib, Xuroson va M ovarounnahm ing XV asm ing 
90
-yillaridan
1 M am luklar — tu rk va chcrkas qullaridan chiqqan sulola, 922—1217-yillari M ism i idora 
qilgan.
212

---

to 
1 5 2 4
-yilgacha bo'lgan ijtim oiy-siyosiy ahvolini ch u qur va atroflicha 
bayon etadi.
“ H abib 
us-siyar” asarida katta yer egaligi, iqtisodiy ahvol, tinim siz 
urushlar 
tufayli vujudga kelgan sharoit to 'g 'risid a ayrim , diqqatga sazovor 
dalillar va m a’lum otlam i uchratam iz. M asalan, asarda o 'z aksini topgan 
1498-yilgi Sam arqand qam ali paytidagi shahar xalqining ayanchli ahvoli, 
1 5 1 2
-yilgi Safaviylar tom o n id an Q arshi shahrida uyushtirilgan q irg 'in - 
qatli om , 1514, 1515-yilIari X urosonda yuz bergan qahatchilik va ochlik 
haqidagi m a’lum otlar ana shular jum lasidandir.
X ondam im ing ushbu asarida m uhim ijtim oiy-iqtisodiy m asalalaiga 
oid, yer egaligi, tarxonlar, suyurg'ol egalari va ulam ing jam iyatda tutgan
mavqei, T em uriylar davlatining m a ’m uriy tuzulishi haqida q im m atli 
m a’lum otlar bor. Shuningdek, asar etnografik va geografik m a’lum otlarga 
ham boydir.
“ Habib us-siyar” asarining qo 'ly o zm a nusxalari ko'p. Asam ing m atni 
1857-yili Bombay shahrida va 1954-yili T ehronda cho p qilingan. U nd an 
ayrim parchalar rus, fransuz va ingliz tillarida turli to 'p lam lard a e ’lon 
qilingan. X ondam ir ijodini O 'zbekistonda B. A hm edov, D. Yusupova, 
M. Ahm edov va boshqalar tadqiq etganlar.