A b d u m a j id m a d r a im o V g avhar fu zailo V a

6 .2 .3 . «M chm onnom ayi Buxoro*
“ M ehm onnom avi Buxoro” nomli nafaqat O 'zbekiston va Q ozog'iston, 
balki Markaziy Osiyoning XV asr II y arm i-X V I asr boshlaridagi voqealar 
bayoni mavjud qim m atli tarixiy asar ijodkori Fazlulloh ibn Ruzbexondir.
ning to'liq ismi Fazlulloh ibn Ruzbexon al-lsfahoniy bo 'lib , k o 'p in cha 
x°ja M ullo nom i bilan m ash h u r b o 'lg an . R uzbexon 1457-yili Fors
209

---

viloyatining Xunji qishlog'ida tavallud topgan. Otasi Jaloluddin Ruzbexon 
yirik ilohiyot va fiqh olim i, m ansabdor bo'lgan.
Fazlulloh ibn Ruzbexon asosiy m a’lum otni Isfahon m aktablari 
va 
m ad rasalarid an birida o ld i, so 'n g bilim ini y an a d a k engaytirish 
va 
chuqurlashtirish m aqsadida ikki m arta 1474 va 1482-yillari Arabistonga 
bordi va yirik ilohiyot olimi shayx Jam oluddin A rdastoniy (1474-yili 
vafot etgan) ham da m isrlik m ashhur tarixshunos va tilsh u n o s olim 
Sham suddin M uham m ad as-Saqaviy (14 2 7 -1 4 9 7 )d an t a ’lim oldi.
X ullas, F a z lu llo h ibn R uzbexon o 'r ta a sr fan in in g b irm u n ch a 
sohalarini, xususan, ilohiyot, fiqh, falsafa, tarix va Sharq adabiyotini 
keng va chuqur egallagan olim bo'lib yetishgan. Bu hoi uning Sulton 
Y a’qub Oq quyunlu (1479 -1 4 9 0 ), Sulton Husayn M irzo (147 0-15 06 ), 
Shayboniyxon, va, nihoyat Ubaydullaxon saroyida z o 'r e ’tibor qozonishiga 
va xizmat qilishiga sabab bo'lgan. Bunda tashqari va eng m uhim i, u bir 
necha fan sohalarida yirik asarlar yozib qoldirdi.
F azlu llo h ibn R uzbexon “ H alli ta ja rrid ” ( “A bstraksiyaning hal 
etilishi”), “T a ’liqot bar m uxolot” ( “Aqlga sig'm aydigan (narsalar)ning 
izo h i”), “ Badi* u z-zam o n fi qissayi Xayy ibn Y aqzo n” ( “ Xayy ibn 
Y a q zo n ” qissasida zam o n b a d ia la ri” ), “ Tarixi o lam o ro y i A m iniy ” 
( “Am iniyning olam ga bezak bo'luvchi tarixi” ), “ Ibtol najh al-botil va 
axmol kashf a l-o ’til” ( “ N o to 'g 'ri yo'ldan voz kechish va b id ’atni inkor 
etish”), “ Suluk al-m uluk” (“ Podshohlarning xulq-atvori haqida (risola)”) 
va “ M ehm onnom ayi Buxoro” nom li asarlam i yaratgan.
1509-yili y aratilg an "M eh m o n n o m ay i B uxoro” asari M uham m ad 
Shayboniyxonning 1508— 1509-yil qish oylarida qozoq sultonlari Jonish 
Sulton, Ahmad Sulton va boshqalam ing ulusi ustiga uyushtirgan harbiy 
yurishi tarixini bayon etadi. Bu yurish Fazlulloh ibn Ruzbexon keltirgan 
m a’lumotlarga qaraganda, m azkur sultonlam ing 1508-yilning kuzida va
1 508-1509-yilning qish oylarida M ovarounnahm ing o'troq tumanlari ustiga 
qilgan talonchilik xurujlariga javoban uyushtirilgan. Fazlulloh ibn Ruzbexon 
bu yurishda shaxsan ishtirok etgan, yuz beigan voqealam ing ko'pchiligini 
o 'z ko'zi bilan ko'rgan, b a’zilarini esa xon va uning yaqin kishilaridan 
eshitgan. Asar XV asm ing ikkinchi yarmiga oid, shuningdek, o'zbek va 
q ozoq xon va su lto n larin in g kelib chiqishi h am d a u la m in g o 'zaro
munosabatlari haqidagi voqealar esa Shayboniyxonning qo'lida