A. B. Pardayev, D. B. Urinbaeva, D. A. Islamova. O’zbek terminologiyasi
Download 2.71 Mb. Pdf ko'rish
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- VI. O‘ZBEK TERMINOLOGIYASINING YASALISHI MASALALARI 4.1. Terminlarning yasalish usullari Reja
- Tayanch tushunchalar
|
3-topshiriq. Mavzu yuzasidan 15 slayddan kam bo‘lmagan
prezentatsiya yoki ijodiy yondashgan holda videorolik yarating. Adabiyotlar: 1. Саидова А.Д. Терминология системасининг дефиниция талқини (инглиз тили мисолида). Фалсафа доктори диссертацияси (PhD) автореферати. – Самарқанд, -2019.24 б. 2. Мадвалиев А. Ўзбек химия терминологиясида дублетлик ва уни минимумга келтириш масаласи / Ўзбек терминологиясида лексик вариантлар.- Тошкент: «Фан», 1986. - Б. 80-102. 3. Турсунов У., Мухторов Ж., Рахматуллаев Ш. Ҳозирги ўзбек адабий тили. - Тошкент:1992. - Б. 109. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 165 4. Ҳожиев А. Тилшунослик терминларининг изоҳли луғати. – Тошкент: «ЎзМЭ» давлат нашриёти, 2002. - Б. 37. 5. Исмоилов Ғ.М. Ўзбек тили терминологик тизимларида семантик усулда термин ҳосил бўлиши. НДА. –Тошкент, 2011. 19- 20-бетлар. 6. Жалилова Н. Бадиий матндаги қон-қариндошлик терминларининг типологик ва структурал-грамматик тавсифи. – Самарқанд, 2019. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 166 VI. O‘ZBEK TERMINOLOGIYASINING YASALISHI MASALALARI 4.1. Terminlarning yasalish usullari Reja: 1. Terminlarning yasalish usullari. 2. Morfologik (affiksal) usul. 3. Sintaktik (kompozitsion) usul. 4. Semantik usul. Tayanch tushunchalar: struktur tuzilish, sodda, qo‘shma, murakkab terminlar, yasama, morfologik usul, sintaktik usul, semantik usul. Tilshunoslikka oid adabiyotlarda terminologik so‘z yasalishining umumiy xususiyatlariga quyidagilar kirishi e’tirof etiladi: 1. Terminlar tor professional soha bilan bog‘liq tushunchalarning nomlari sifatida yasaladi. Ular kishilarning muayyan guruhining ishlab chiqarish jarayonlarida muloqot vositasi bo‘lib xizmat qilishga mo‘ljallangan. Terminlarni faoliyatning konkret sohalari vakillari amaliy zaruriyat munosabati bilan yaratadilar. Professional muhitga yuzaga kelgan terminlar keyinchalik faqat maxsus adabiyot va professional muloqotda qat’iy terminologik funksiyada qo‘llanadi. 2. Terminologik so‘z yasalishi stixiyali tarzda emas, balki ongli tarzda kechadigan jarayondir. Shuning uchun ko‘pincha, terminlarning paydo bo‘lish sanalari ma’lum. Terminlarning yaratilishiga ongli yondashish ma’nosiga ko‘ra xoslangan so‘z yasovchi morfemalarni sohaviy terminologiyalarga sun’iy ravishda olib kirishga, tushunchalarning ma’lum tasnifiy tizimini shu tushunchalarning lisoniy ifoda vositalari muayyan tizimi bilan bog‘lashga imkon beradi. 3. Ongli ravishda sodir bo‘ladigan termin ijodkorligi uni nazorat qilinadigan, muvofiqlashtirilib turadigan jarayonga aylantiradi va uning terminologik standartlar doirasida amal qilinishi uchun kafolat bo‘ladi. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 167 4. Termin yaratish hodisasi maishiy xarakterdagi so‘z yasash jarayoniga qaraganda birmuncha murakkab. Agar keyingi jarayon uchun so‘z yasalishining mavjud usullaridan biri yetarli deya hisoblash mumkin bo‘lsa, termindan yasash jarayoni uchun yana terminologik nominasiya ma’nosini so‘z bilan ifodalash, ya’ni tushunchani ta’riflash lozim bo‘ladi. 5. Terminologik nominatsiyalar uchun ularning ichki shakli shaffof bo‘lishi juda muhim. So‘z yasovchi vositalar asosan so‘z qo‘shishning standart qismlari hamda affikslar-terminning ommabop ichki shaklini yaratishda katta rol o‘ynaydi. Chunki ichki shakl termin sohaviy muhitga to‘g‘ri qaror toptirish vositasidir. Shuningdek, terminning ichki shakli tilning so‘z yasovchi morfemalari vositasida mazkur ilmiy- texnikaviy tushunchaning ma’lum tasnifiy qatorning boshqa uyalariga munosabatini aks ettiradi. Shuning uchun terminologiyada so‘z yasovchi morfemalarning funksiyasi umumadabiy tildagi funksiyadan biroz kengroq bo‘ladi. Muayyan ma’nolarni ma’lum terminologiyada ifodalashga xoslangan so‘z yasovchi morfemalar terminologiyada tasniflovchi funksiyani ham bajaradi 1 . Hozirgi paytda fan va texnikaning shiddatli rivojlanayotgani bilan bog‘liq holda elektron, yarim o‘tkazgich, kvant-mexanik uskunalarning yangi turlari soni ortib bormoqda. Ularning nomlari nafaqat mutaxassislar orasida keng ko‘lamlarda tarqalmoqda, balki tilning umumxalq qatlamlariga ham asta-sekin kirib bormoqda. Bunday o‘ta murakkab muammoni tilshunoslik nuqtai nazaridan hal qilish uchun agar bizni fanning ertangi kuni, uning terminologiyasi, shu terminologiyaning avtomatlashtirish vositalari keng qo‘llanayotgan sharoitlarda haqiqatan ham qiziqtirsa, sun’iy tilning formallashgan turlarini yaratishning barcha imkoniyatlarini sinab ko‘rish kerak. Shu nuqtai nazardan terminlar va 1 Саидова А.Д. Терминология системасининг дефиниция талқини (инглиз тили мисолида). Фалсафа доктори диссертацияси (PhD) автореферати. – Самарқанд, 2019. - Б.16. A.B.Pardayev, D.B.Urinbayeva, D.A.Islamova. O’zbek terminologiyasi 168 nomenklatur nomlarni standartlash bo‘yicha olib borilayotgan barcha ishlar, ayniqsa, terminlarning yasalishi doimo e’tiborda bo‘lishi kerak. Terminologik so‘z yasash jarayoni tushunchalar tasnifiga bog‘liq bo‘lib, yangi paydo bo‘lgan termin (shu qator tushunchasining nomi sifatida) tushunchalar qatoridan o‘rin egallaydi. Chunki bir tasnifiy qator terminlari, imkon boricha, bir so‘z yasovchi qolip asosida yasalishi kerak (u so‘z – termin, termin – so‘z birikma bo‘lsin). Shu bilan birga, termin nafaqat tushunchaning nomlanishi (uning nomi bo‘lib xizmat qilinishi), balki ma’lum darajada tushunchaning mazmunini ham aks ettirishini e’tibordan soqit qilmaslik kerak. Tilshunoslikda, xususan, terminologik tadqiqotlarda terminlarning hosil bo‘lishi, asosan, uch xil usul orqali amalga oshiriladi: Download 2.71 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|