A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

Firibgarlik uchburchagi 
Mazkur elementlar bilan bog’liq omillar firibgarlik yoki qizil bayroqlar riski 
omillari deb nomlanadi. 
Oddiy misol sifatida qurilish kompaniyada sodir bo’lgan firibgarlik 
ko’rsatiladi. Kompaniya yo’l qoplamasi tagidan kanalizatsiya va suv oqish bilan 
bog’liq ishlarni amalga oshirdi. Dastlab bu ishlar uncha katta bo’lmagan 
summadan boshlanib, ish yakunida bir yilda undan olingan daromad 30 mln 
dollarni tashkil qildi. Qurilish ishlari Michigan va Kolorodo shtatlarining turli 
xududlarida amalga oshirlgan. Kompaniyalar ko’p holatlarda qurilish materiallarini 
imkoniyatlar 
Rag’batlar/bosim
Munosabatlar-
ratsionalizatsiyalashtirish 

---

133 
ish bajarilayotgan joydan sotib oladi. Bitimga qurilish vakilari imzo qo’yyadi va 
to’lovni amalga oshirish uchun u buxgalteriyaga yuboriladi.
Firibgarlik uchburchagi mazkur holatda qanday ishlashini ko’rib chiqamiz. 
Firibgarlikning mohiyati shundan iboratki, buxgalter sohta ta’minot uchun qalbaki 
xujjat tayyorlaydi. To’lovni amalga oshirish maqsadida hisob yozuvini, 
kvitantsiyani va xaridga buyurtma tayyorlaydi.
Birinchidan, firibgarlik amalga oshirilishi uchun qandy rag’batlar mavjud 
bo’lgan? Buxgalter ko’p sonli moliyaviy muammolar bilan duch kelgan. Bu 
muammolar qarib qolgan ota-onalarini boqish, ularning dori-dormonga ketgan 
xarajatlarini o’z zimmasiga olish kabilardan iborat bo’lgan. Ikkinchidan, yangi 
prezident xarajat moddalarini hali belgilashga o’lgurmagan. Chunki imkoniyat bu 
uchun mavjud emas edi. Uchinchidan, oqilona harakat qilish ancha murakab 
bo’lgan. Firibgar bunday firibgarlikda bir marta qo’shimcha daromad olish va u 
xech qachon fosh etilmasligiga ishonch hosil qilgan. Bundan tashqari, bu 
firibgarlik keyincha yanada foyda keltirish mumkinligi to’g’risida o’ylagan. Bu 
ishning boshqa bir nozik tomoni shundan iborat ediki, yangi prezident barcha 
vitse-prezidentlarni takdim qilgandan so’ng superrvizorlar yangi pikaplarga ega 
bo’lgan. Buxgalter esa bittasiga ham ega bo’lmadi. U xatto bonus ham olmadi.
Buxgalterning fikricha, u olgan pullar raxbariyat va vitse-prezidentlar 
olayotgan puldan uncha farq qilmagan. Boshqacha qilib aytganda u o’z xatti-
xarakatini oqilona bilib, to’lovlarni haqiqiy olayotganligiga o’zini ishontirdi. Agar 
firibgarlikning mazkur uch elementlarining biri ( tibbiy muxtojlik, nazoratning 
ichki vositalariniing yomon holatda bo’lganligi, ratsionalizatsiyalash) bo’lmaganda 
edi, uning sodir etilish ehtimoli mavjud bo’lmas edi.
Shunday qilib, auditor firibgarlik sodir etilishi ehtimolini ko’rib 
chiqqayotganda –aktivlarni noqonuniy o’zlashtirilishi, moliyaviy hisobotni ataylab 
noto’g’ri ko’rsatilishi – firibgarlik uchburchagining elementlarini hisobga olib, ish 
boshlashi lozim.
Firibgar sodir etilishiga sababchi bo’lgan rag’bat yoki bosim.

---

134 
Auditorlik guruh har bir tadbir bo’yicha firib sodir etilishiga bo’lgan rag’bat 
yoki bosimni , shu jumladan firibgarlik sodir etililshi mumkin bo’lgan ehtimoliy 
sohalarni ham ko’rib chiqishi lozim. Bu rag’batlar quyidagilarni kamrab oladi:

kompensatsiyaning boshqaruv chizmasi;

har qanday yaxshi foyda yoki yaxshilangan balans uchun boshqa 
moliyaviy bosimlar; 

qarz shartnomalari; 

aktsiyalar optsioni qo’llashining oxirigacha yoki muddati tugaguncha; 

moliyaviy natijalar , kompaniya faoliyatining og’ir ahvoli yoki 
kompaniya faoliyatining davom etilish bilan bog’liq bo’lgan shaxsiy farofonlik;
Aktivlarni noqonuniy o’zlashtirish rag’batlari quyidagilarni kamrab oladi:

jiddiy moliyaviy ishlar kabi shaxsiy omilllar; 

shaxsiy daromad imkon bermagan farovon hayot kechirish uchun oila, 
do’stlar tomonidan ko’rsatilgan bosim;

Qimor o’yinlarga va norkotiklarga moyillik.
Firibgarlikni sodir etish imkoniyati. Firibgarlikni sodir etish imkoniyati 
firibgarlik tadqiqotlarining asosiy va izchil jihatlari hisoblanadi. “Har bir kishi 
firibgarlikni sodir etish mumkin” tushuncha o’z oydinligiga qaramasdan u aslida 
ko’p ma’nolarni bildiradi.
Bu degani nafaqat firibgarlik sodir etish uchun imkoniyat borligini, balki 
nazorat yo’qligini yoki bitimlar bilan bog’liq murakabliklar mavjudligini va 
bunday holatda jinoyatchi qo’lga tushish imkonniyati past ekanligini bildiradi.
Auditor ko’rib chiqishi kerak bo’lgan firibgarlikni amalga oshirish 
imkoniyatlari quyidagilarni kamrab oladi:

Ishtirokchilar bilan katta bitimlar tuzish; 

Kompaniyaning tanlagan munosabati ta’minotchi va mijozlarga muddat 
va shartlarni qo’yish imkoniyatining mavjudligi yoki mavjud emasligini bildiradi. 
Bu holat shaxslarga firibgarlik operatsiyalarni amalga oshirish uchun imkon beradi 
evi bermaydi; 

---

135 

Rahbariyatning aktivlar yoki buxgalteriya baholarida kelisha olmasligi. 
Murakab yoki nobarqaror tashkiliy tuzilma. 

Nazoratnin kuchsiz yoki mavjud bo’lmagan ichki vositalari.