A. J. Tuychiyev Iqtisoiyot fanlari doktori, professor

 
Ichki nazoratdagi muhim kamchiliklar 
Muhim kamchiliklar bu moliyaviy hisob berish ustida o`rnatilgan ichki 
nazoratning muhim kamchilikka qaraganda uncha jiddiy bo`lmagan kamchilik yoki 
kamchiliklar kombinatsiyasi, biroq tashkilotning moliyaviy hisobotining 
e`tiborsizligiga javobgar bo`lgan shaxslarning e`tiboriga sazovor bo`lish uchun 
yetarlicha muhim. Muhim kamchilik shu darajada ahamiyatliki u menejment va 
audit qo`mitasining e`tiboriga olib kelinishi kerak, lekin tashqi foydalanuvchilar 
uchun taqdim etilishi joyiz emas. Muhim kamchiliklar menejmentning ichki 
nazorat samaradorligi bo`yicha hisobotiga kiritilmaydi. 
Moddiy kamchilik va muhim kamchiliklar o`rtasidagi farqlar 

---

187 
Menejment aniqlangan nazorat kamchiliklari moddiy kamchilik yoki muhim 
kamchilik darajasiga ko`tarila oladimi yo`qmi shuni baholashda mohirona 
hukmdan foydalanadi. Kamchilikning jiddiyligi kamchilikdan tufayli sodir bo`lishi 
mumkin bo`lgan noto`g`ri bayonotning hajmi va tashkilotning nazoratlari buni 
oldini ola olishi, yoki hisob raqami balansi noto`g`ri bayonoti yoki fosh etilishining 
oldini olishi va to`g`irlashi haqida asosli ehtimolning mavjud ekanligiga bog`liq. 
Menejment aniqlangan kamchiliklarni o`rab turgan muayyan fakt va vaziyatlarni 
e`tiborga olishi zarur. 14 – jadval ikki xil nazorat kamchiliklari – biri moddiy 
kamchilik va yana biri muhim kamchilik deb baholanishi ehtimoli katta bo`lgan 
kamchiliklarni tasvirlaydi.
jadval 
Aniqlangan nazorat kamchiliklarini baholash 
Bo`lishi mumkin bo`lgan moddiy kamchilik 
Tashkilot umumiy yillik daromadi daromad hisob raqamidagi 
noto`g`ri bayonoti umumiy moliyaviy hisobotlariga moddiy bo`la oladigan 
darajada katta yangi mahsulot tarmog`iga ega. Bu mahsulot tarmog`idan keladigan 
foyda murakkab ko`p elementli kelishuvlarga ega bo`lgan shartnomalarga 
asoslangan. Tashkilot bu mahsulot tarmog`iga har hafta davomida ko`plab 
hududlar bo`ylab ahamiyatli sondagi yangi shartnomalarni a`zo qiladi. Bu yangi 
shartnomalarni tayyorlashda, standard shartnoma shaklidan foydalaniladi, va 
standard shartnomaga o`zgarishlar bitimning ma`lum jihatlariga asoslangan holda 
amalga oshiriladi. 
Yangi shartnoma kompyuterlashtirilgan hisob tizimiga kiritilganda 
hududiy ofisdagi mijoz hisob raqami xodimi tanish daromad BXUQQSga mos 
kelishini tasdiqlashi zarur. Nazorat jarayonining bir qismi shaklida, tasdiqlashni 
amalga oshirgan mijoz hisob raqami xodimi daromad qog’ozini to`ldirishi va 
tugatilishi haqida imzo qo`yishi lozim. 
Bu 
nazorat 
samarali 
loyihalashtirilganligini bildiradi. Ammo, menejment nazoratni tekshirgan vaqtida 
aniqlandiki bu nazorat jarayonlari yangi mahsulot tarmog`i uchun barqaror 
ravishda hujjatlashtirilmagan yoki taqdim etilmagan. Nazorat samarali boshqarilib 
kelinmayotgan ekan. Faqat shu faktlarga asoslangan holda, menejment bu 
kamchilikning quyidagi sabablarga ko`ra material kuchsizlikni ifoda etishini 
aniqlash ehtimoli yuqori 1) bu kamchilikdan kelib chiqadigan moliyaviy noto`g`ri 
bayonatning hajmi har hafta sodir bo`ladigan ko`plab muhim yangi savdo bitimlari 
sababli material bo`lishini kutish asosli va 2) yil davomidagi umumiy savdo 
bitimlari ham moddiy. Menejment xulosa qila oladiki, material noto`g`ri bayonot 
sodir bo`lishi ehtimolliligi asosli. Shu bilan birgalikda, ichki nazorat kamchiligidan 
kelib chiqadigan moliyaviy bayonotlardagi sodir bo`lishi mumkin bo`lgan 

---

188 
noto`g`ri bayonotlarning hajmi va ehtimolligi material kuchsizlikning tarifiga mos 
keladi.