A. Karimov, X. Xoshimov Umumiy kimyodan Masalalar va testlar to'plami Akademik litsey va kasb-hunar kollejlari uchun o'quv qo llanma

Qobiq tartib soni, (n)	Qobiqchalar soni, (l)
Qobiqchalar turlari
1	0	1s - qobiqcha
2	0,1	2s va 2p qobiqchalar
3	0,1,2	3s, 3p, va 3d qobiqchalar
4	0,1,2,3	4s, 4p, 4d, va 4f qobiqchalar
5	0,1,2,3,4	5s, 5p, 5d, 5f va 5g qobiqchalar va hakazo

Spin kvant soni - elektron yadro atrofida aylanma harakat qilayotganda o’z o’qi atrofida ham aylanadi, elektroinning o’z o’qi atrofida qaysi tomonga harakatlanishini ko’rsatuvchi kattalik spin kvant soni deyiladi, m_s harfi bilan


- ¹ bo’ladi.
2



belgilanadi. Uning qiymati +Pauli prinsipi - atomda to’rtala kvant soni bir hil bo’lgan ikkita elektron bo’lmaydi. Ya’ni bitta yacheykada bir hil spinli ikkita elekton bo’lmaydi.
Gund qoidasi - pog’onachalardagi elektron spinlar yig’indisi maksimal qiymatga ega bo’lganda atom energetik jihatdan afzallikka ega bo’ladi. Ya’ni elektronlar yacheykalarga avval bittadan keyin ikkitadan joylashadi.

3. 
   Yadro reaksiyalari.
   

1913 yilda K. Fayans va F. Soddi radioaktiv yemirilish jarayonida siljish qoidasi yoki radioaktiv siljish qonunini ta'rifladilar: Agar yadro tarkibidan har bir a- zarracha chiqib ketganida hosil bo’lgan yangi elementlarning tartib nomeri ikkitaga, massasi esa to’rt birlikka qadar kamaysa, har bir p-zarracha sochilganda esa yangi hosil bo’lgan element tartib raqami bittaga ortadi, massasi esa o’zgarmay qoladi.
Bu qonun radioaktiv yemirilish jarayonida hosil bo’ladigan mahsulotlarni to’g’ri aniqlashdagi eng muhim qoidadir.
Barqarorligi kam bo’lgan yadrolar o’z-o’zidan yemirilib yangi elementlar yadrolarini hosil qiladi. Birinchi marta 1895 yilda A. Bekkerel kuzatgan radiaktivlik hodisasi uran yadrosining yemirilishiga tegishli edi:
²38 и ^ ²90 Th + 2 He
a-yemirilish og’ir (massa soni 200 dan ortiq bo’lgan) elementlarda kuzatiladi, masalan:
²32 Th^ ²28 Ra + 4 He. Bu jarayonda elementning tartib raqami 2 ga, massa soni esa 4 birlikka kamayadi.
⁰ p - yemirilish jarayonida yadrodagi neytronlarning biri proton va elektronga aylanadi, katta energiyali elektron yadrodan otilib chiqadi. Yemirilish natijasida hosil
bo’lgan element tartib raqami boshlang’ich elementnikiga nisbatan bitta ortadi, massa soni o’zgarmaydi. Yangi hosil bo’lgan yadro dastlabki yadrosining izobariga ajlanadi.
+¹ p - yemirilish natijasida yadrodagi proton neytronga aylanadi, yadrodan pozitron chiqib ketadi, yadro massa soni o’zgarmaydi, lekin yangi element yadro zaryadi dastlabki elementnikidan bitta kichik bo’ladi.
K - orbitaldagi elektronning yadroga "qulashi", ("qamralishi") yadrodagi protonning biri yadroga eng yaqin bo’lgan orbitaldan (K - qavat) elektronni biriktirib olishi va neytronga aylanishiga olib keladi. Natijada yadro zaryadi birga kamayadi. K-qamralish va ⁰ p -yemirilishda yadro zaryadi birga kamayadi, lekin massa soni o’zgarmaydi, yadro ayni elementning izobariga aylanadi:
A E + e ^ _ZA E + v (neytrino)

2-jadval

№	Zarracha nomi	Belgisi	Zaryadi	Massasi	Yadroga qo’shilsa	Yadrodan ajralsa
1	Proton	p	+1	1	n + 1 m + 1	n - 1 m - 1
2	Neytron	n	0	1	n - o’zgarmaydi m + 1	n - o’zgarmaydi m+1
3	Alfa	a	+2	4	n + 2 m + 4	n - 2 m - 4
4	Betta	P	-1	0	n - 1 m - o’zgarmaydi	n +1 m - o’zgarmaydi
5	Elektron	e	-1	0	n - 1 m - o’zgarmaydi	n + 1 m - o’zgarmaydi
6	Deyteriy	D	+1	2	n +1 m +2	n - 1 m - 2
7	Pozitron	P	+1	0	n + 1 m - o’zgarmaydi	n - 1 m - o’zgarmaydi
8	Tritiy	T	+1	3	n + 1 m + 3	n - 1 m - 3
9	Protiy	H	+1	1	n + 1 m + 1	n - 1 m - 1
10	Gamma	Y	0	0	n - o’zgarmaydi m - o’zgarmaydi	n - o’zgarmaydi m - o’zgarmaydi

Namunaviy masalalar.

1. 
   misol. Quyida keltirilgan molekulalami ulaming tarkibidagi proton, neytron va elektronlar yig'indisi kamayib borishi tartibida joylashtiring.
   

1. 
   deyterometan 2) suv; ; 3) ammiak; 4) o'ta og'ir suv (T2O)
   

Formulasi	Molyar massa	Elektronlar soni	Protonlar soni	Neytronlar soni	Jami yig’indi
CD4	20	10 e	10 p	10 n	30
H2O	18	10 e	10 p	8 n	28
NH3	17	10 e	10 p	7 n	27
T2O	22	10 e	10 p	12 n	32

Yechish:


Javob : 4,1,2,3

2. 
   misol. Elektronning yadroga qulashi natijasida qanday o'zgarish kuzatiladi? l) neytron protonga aylanadi; 2) proton neytronga aylanadi;
   

3) yadro zaryadi ortadi; 4) yadro zaryadi kamavadi.
Yechish : Yadrodagi protonning biri yadroga eng yaqin bo’lgan orbitaldan elektronni biriktirib olishi va neytronga aylanadi. Natijada yadro zaryadi birga kamayadi
Javob : 2,4

3. 
   misol. Elektronlar soni o’zaro teng bo’lgan azot va vodorod aralashmasining geliyga nisbatan zichligini aniqlang.
   

Yechish : vodorod va azotning elektronlarini tenglab olamiz.






2ta e 2 gr 1 mol

D(He)

2 + 4
1 + 0.142
4

1.31

14 ta e 28 gr 1 mol
ta e x= 4 gr x=0.142 mol
Javob : 1.31
H2 N2

4. 
   misol. Azot (II) oksidi va ammiakdan iborat 11,2 litr (n.sh.) gazlar aralashmasida 36,12^ 10²³ ta elektron bor bo'lsa, shu aralashmadagi gazlarning hajmiy ulushini (%) hisoblang.
   

Yechish:
NO da 15 ta e 22.4 litr NH3 da esa 10 ta e 22.4 litr
x₁= 7.5 e 11.2 litr x₂= 5 e 11.2 litr
Aralashmadagi elektronlarni mol miqdorini aniqlaymiz.

36.12
n= = 6 e

6.02
NO 7.5 e	4 1	— x =40
	^ 6 e^ +
NH3 5 e	^ ^1.5	x=60
	2.5	100 %

Javob : 40 ; 60

5. 
   misol. Tabiiy rubidiy tarkibida ikkita izotop ⁸⁵Rb va ⁸⁷Rb bo’ladi. Rubidiyning nisbiy atom massasi 85.47 ga teng. Har qaysi izotopning massa ulushini foizlarda aniqlang.