A. M. Karabayev Qurilishda metrologiya va standartlashtirish

Haqiqiy og‘ish – haqiqiy va nominal o‘lchamlar o‘rtasidagi algebraik farq. 
Chekka og‘ish – chekka va nominal o‘lchamlar o‘rtasidagi algebraik farq. 
Joizlik deb, eng katta va eng kichik chekka o‘lchamlar yoki yuqori va quyi 
og’ishlar o‘rtasida hosil bo’ladigan algebraik farqqa aytiladi. Joizlik T harfi bilan 
belgilanadi, mos ravishda teshikning joizligi TD bilan, valning joizligi esa Td bilan 
belgilandi. Joizlik ishoraga ega bo’lmaydi (18-rasm). 
O‘tqazish- bir detalni ikkinchisiga nisbatan siljish darajasi hisoblanadi.

---

63 
17-rasm. Og’ishlarning ko’rinishi 
18-rasm. Joizlikning ko’rinishi 
Tizimlashtirish – predmetlar, hodisalar yoki tushunchalarning belgilangan 
tartibda va ketma-ketlikda joylashishi (alfavit, TST sinflari; MH belgilanishi, afzal 
sonlar va boshqalar). 
Tasniflash – tizimlashtirishning turi – predmetlar, hodisalar yoki 
tushunchalarning ularning umumiy belgilariga bog’liq holda sinflar, kichik sinflar, 
razryadlar bo’yicha joylashishi. 

---

64 
O’zaroalmashinuvchanlik bu alohida islab chiqilgan detallarni yig’ishni 
osonlashtiribgina qolmasdan, balki ishlab chiqarishni loyihalash, tayyorlash va 
ulardan foydalanishning iqtisodiy masalarini am o’z ichiga oladi. 
O’zaroalmashinuvchanlikning asosiy mohiyati mahsulotni kata hajmda, 
kerakli sifatda va minimal xarajatlar bilan ishlab chiqarishni ta’minlashdir. 
O’zaroalmashinuvchanlikning afzalliklarga egaligi quyidagi sxemada 
ifodalangan: 
Takrorlash uchun savollar: 
1. 
Standartlashtirishda qanday me’yoriy hujjat turlari mavjud? 
2. 
Standartlashtirishning asosiy maqsadlariga nimalar kiradi? 
3. 
Unifikatsiya nima va u nimalarga bo’linadi? 
4. 
Xalqaro standartlashtirish tashkiloti (ISO)ning maqsad va vazifalari. 
5. 
Ob’yekt, jarayon, uslubiyat, mahsulot va xizmat atamalariga ta’rif 
bering. 
6. 
Sifatga oid atamalarga ta’rif bering. 
7. 
Mahsulotlarning hayot sikli nimalardan iborat? 
8. 
Standartni ishlab chiqish va tasdiqlash tartib qoidalari qanday? 
9. 
Standartlashtirishning samaradorligi nimalardan iborat? 
10. Korxonalarga standartlarni joriy qilish nimalarni o’z ichiga oladi? 

---

65 
11. Buyumlarning, ular qismlarining o’zaro almashinuvchanligi nima va u 
qanday afzalliklarga ega? 
12. Uzel va detal konstruksiyasiga o’zaro almashinuvchanlik qanday 
talablarni qo’yadi? 
13. O’zaro almashinuvchanlik qanday turlarga bo’linadi? 

---

66