A. N. Sam adov I f. n., dotsent

I N N O V A T S IO N M A R K E T IN G T E X N O L O G IY A S I
7.1. Innovatsiyalar bozorida m arketing tadqiqotlari
Innovatsiyalar bozorida m arketing tadqiqotlari m avjud m ahsulot­
lar b o ‘yicha a n ’anaviy m arketing tadqiqotlaridan tubdan farq qiladi. 
Bu, birinchi navbatda, shu bilan b o g iiq k i, innovatsiyalarning am al- 
dagi iste’m olchilari y o ‘q va bu tadqiqot uchun guruh shakllantirish- 
ni qiyinlashtiradi. Ikkinchidan, respondentlarda m untazam iste’mol 
am aliyoti y o ‘q.
Innovatsion m arketing m iqdoriy tadqiqot usullari uchun statis- 
tika y o ‘qligi va uning o ‘ziga xosliklari sababli turli xildagi si- 
fat tadqiqotlaridan foydalanadi. Sifat tadqiqotlari tijoratlashtirish 
m um kin boTgan eng m uhim ehtiyojlarni aniqlashga yodam bera 
oladi. Sifat tadqiqotlarining boshqalardan ajratib turuvchi xususiya- 
ti tadqiqotlarning deduktivdan k o ‘ra k o ‘proq induktiv falsafasining 
q o ‘llanishi hisoblanadi. B undan tashqari, sifat tadqiqotlari k o ‘proq 
ijodiy salohiyatga ega b o ‘lib, tadqiqotchidan aql-idrokdan tashqari 
ichki sezgirlikni ham talab qiladi. X alqaro am aliyotda sifat tadqiqot­
larining beshta asosiy usullari m ashhur:
- haqiqatda chuqur tadqiqot o ‘tkazish, m uam m oning yangi jihat- 
larini aniqlash ham da aniq va m azm unli baholam i ta ’m inlash im- 
konini beradigan har tom onlam a intervyu;
- fokusli guruhlarda intervyu - uning sifat tijorat tadqiqotlarida 
o ‘sib borayotgan om m aviyligi ularni yashirin videokam era yordam i- 
da kuzatish m um kin b o 'lg an real xaridorlar bilan real vaqt rejim ida 
to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri suhbat bilan izohlanadi;
105

---

- kiritilgan kuzatuv, bunda tadqiqotchi ochiq yoki yashirin tarzda 
yetarli darajada uzoq vaqt davom ida kundalik hayotda ishtirok etib, 
ro 'y berayotgan voqea-hodisalarni kuzatadi, aytilayotgan gaplarni 
tinglaydi, tadqiqot vazifasi bilan bogMiq savollar beradi. U shbu usul 
innovatsion m ahsulotning real sifati va taqdim etilayotgan innovat­
sion xizm atlar doirasini samaraliroq baholash im konini beradi;
-v a z iy a tli tahlil, uning m etodologik y o ‘nalishi asosidapsixologi- 
ya sohasidagi ishlar uchun xos bo‘lgan yonashuvlar yotadi;
- proyeksion texnikalar. M azkur usul fokusli guruh a ’zolaridan 
yangi tovarga nisbatan o ‘z hissiyotlari, fikr va istaklarini bildirish 
so ‘ralgan hollarda q o ilan ad i.
B ozor uchun yangi bo ‘lgan m ahsulotlar b o ‘yicha m arketing 
tadqiqotlari qiyinligi shundaki, iste’m olchilar «fokusli guruh» 
so ‘rovlarida ular uchun y o ‘l q o ‘yish m um kin bo‘lgan narx va xarid 
m iqdori uyg'unlashuvi haqidagi to 'g ‘ridan to ‘g ‘ri savollar bu yerda 
m ahsulotning iste’m olchilar uchun yangiligi sababli istisno qilinadi.
Innovatsion faoliyatni rejalashtirishda raqobatchilar m ahsuloti- 
ga nisbatan ustunlik qiladigan m ahsulotga ega b o ‘lishdan tashqari 
bozorni puxtalik bilan tahlil qilish va sam arali m arketing tadbirlari 
o ‘tkazish zarur, chunki bozorga chiqishda korxona qattiq raqobat 
sharoitlariga tushib qoladi.
B uning uchun esa quyidagi axborotlarni olish zarur:
- kom paniya faoliyat ko ‘rsatayotgan atrof-m uhit haqida axborot;
- kom paniyaning ichki resurslari haqida axborot;
- kom paniyaning tashqi muhit bilan o ‘zaro aloqalari haqida ax­
borot.
K om paniyaning fan-texnika taraqqiyoti yangi y o ‘nalishlari, 
iste ’m olchilarning xohish-istaklari va iste’mol talabining o'zga- 
rishlari, bozorga ta ’sir ko ‘rsatish im koniyatlari, shuningdek, ishlab 
chiqarish, moliyaviy va boshqa xarakterdagi ichki cheklovlar haqida 
axborot olish kom paniya va u faoliyat k o ‘rsatayotgan bozorni bir-bi- 
ri bilan b og‘laydigan axborot oqimlari bilan belgilanadi.
106

---

M arketing tadqiqotining m aqsadi - uni bozorda tak lif etiladi­
gan dastlabki paytda ushbu korxonaning yangi m ahsulotga patent 
yoki boshqa vaqtinchalik m onopoliyasi tufayli bir vaqtning o ‘zida 
korxona m ahsulotiga talab ham b o ‘ladigan yangi m ahsulotga talab- 
ni bashorat qilishdir. Bu qatorga m ahsulot sifatini yaxshilaydigan, 
uning yangi m odifikatsiyasini yaratadigan texnologik innovatsi­
yalarni ham kiritish mum kin.
Innovatsiyalar bozoridagi m arketing tadqiqotlari m uayyan bozor 
segm entlarida (belgilangan segm ent hosil qiluvchi alom atlarga ega 
bo ‘lgan iste’m olchilar guruhlari ichida) m ahsulotga m avjud talabni 
baholash va kelajakdagi talab dinam ikasini bashorat qilishga y o ‘nal- 
tiriladi.
B unda ushbu talabning sig 'im in i ham, narx b o ‘yicha m oslashuv- 
chanligini ham baholash zarur. Shuningdek, m ahsulot uchun m aq­
sadli b o ‘lgan bozor segm entidagi iste’m olchilar darom adlari bilan 
m ahsulotga har bir narxda uning ehtim oliy iste’mol m iqdori o 'rta- 
sidagi b o g ‘liqlikni baholash ham m aqsadga m uvofiq. Bunday ba­
holash m ahsulotning m aqsadli iste’m olchilari darom adlari o ‘zgari- 
shidagi tendensiyalarni bashorat qilish asosida m ahsulotga talabni 
bashorat qilish im konini beradi. K elgusi davrdagi ehtim oliy talab 
hajm i, bozor salohiyati va k o ‘lami haqidagi har qanday taxm inlar 
bozor bashoratlari
deb ataladi va ulam i tuzish uchun m atem atik va 
nom atem atik m odellardan foydalaniladi.
G 'a rb m am lakatlari iqtisodchilari tom onidan ishlab chiqilgan ta­
labni o ‘lchash va bashorat qilishning m atem atik m odellari iste’m o l­
chilarning turli m arkalar tanlashini nazarda tutadi. Innovatsion tovar 
hollarida bunday m odellar ishlab chiqishning qiyinligi statistika ax- 
borotlarining y o ‘q ekanligidan iborat. Lekin, shunga qaram ay, in-