A. S. Abduqodirov, G’. Ahmedov Harbiy xizmat axloqi. O’quv Qo’llanma Sharq nashriyoti, Toshkent 2007 y

Diqqat – bu ongning biron bir predmet yoki hodisa ustida to’planishidan iborat bo’lgan psixologik hodisa. U odamning ruhiy faoliyatini tashkil qiluvchi mexanizm hisoblanadi.
Diqqat insonning atrof-muhitda muvaffaqiyatli ish ko’rishiga imkon yaratadi va tashqi olamning inson ruhiyatida to’laroq hamda ravshanroq aks etishini ta’minlaydi. Harbiy faoliyatda diqqatning ahamiyati katta. Harbiy xizmatchilarni o’qitish va tarbiyalash ishining samaradorligi komandirning o’z qo’l ostidagilar diqqatini harbiy faoliyatga maqsadga muvofiq ravishda qanchalik jalb eta olishiga bog’liq bo’ladi. Agar askarlar diqqati o’quv mavzusiga etarlicha qaratilsa, ular mavzuni yanada yaxshiroq tushunib oladilar, bundan tashqari mashg’ulot vaqtida ularning diqqat-e’tibor bilan ishlashlari sinf xonasida intizomni ta’minlaydi.
Diqqat, odatda mimikada, tashqi qiyofada, xatti-harakatlarda ifodalanadi. Diqqat bilan eshitib turgan kishini diqqati parishon odamdan farq qilish juda oson. Ammo ba’zi paytda askar aftidan komandirning gaplarini tinglayotganga o’xshasa ham, aslida uning fikr-hayollari boshqa narsalarda bo’ladi. Diqqat ruhiy jarayonlardan ajralgan holda sodir bo’la olmaydi. Shu tufayli u mustaqil ruhiy jarayon emas. Biz diqqat yoki e’tiborsizlik bilan biron bir ishni bajaramiz, biron narsani ko’zdan kechiramiz, eshitamiz yoki o’ylaymiz. Shunday qilib, diqqat turli ruhiy jarayonlarning faqat bir tomoni yoki hossasidir.
Zotan, tetik holatida odam biron bir faoliyat bilan band bo’ladi (ish qiladi yoki o’ylaydi), binobarin uning diqqati doimo biron narsaga qaratiladi.
Bosh miya katta yarim sharlarida yuz berib turadigan qo’zg’alish va tormozlanish jarayonlari diqqatning fiziologik asoslari hisoblanadi. Agar odamning diqqati biron narsaga qaratilsa, bu uning miya po’stlog’ida qo’zgalish o’chog’i maydonga kelganligidan dalolat beradi. Bu paytda miyaning boshqa qismlari tormozlangan holatda bo’ladi. Bunday hodisa asab jarayonlarining induksiya qonuniga ko’ra yuz beradi. Shu sababdan odam biron ishga qattiqq berilib ketgan paytda boshqa narsani payqamasligi mumkin.
Irodaning qanchalik ishtirok etishiga qarab diqqat uch turga bo’linadi: ixtiyorsiz, ixtiyoriy va ixtiyoriydan keyingi diqqat.
Agar komandirning tushuntirishlari mazmunan qizikarli bo’lsa, uning hikoyasini askarlar diqqat bilan tinglaydilar va komandir namoyish qilgan materiallarni qunt bilan kuzatadilar. Bu ixtiyorsiz diqqatning ko’rinishi. Bunday diqqat irodaviy zo’r berishlarsiz qilinadi. Ixtiyorsiz diqqatni hosil qiluvchi muayyan sabablar nimalardan iborat? Avvalo har qanday kuchli qo’zg’atuvchilar, odatda ixtiyorsiz diqqatni vujudga keltiradi,chunonchi momaqaldiroq yoki yaqin atrofda otilgan o’k ovozi odamni diqqatini shu tovushlarga karatishga majbur etadi. Qo’zg’atuvchining nisbiy kuchi umum ahamiyatga ega. Sokin tunda sekin shitirlash ham soqchining diqqatini darhol o’ziga tortadi.
Xatto u qadar kuchli bo’lmasa ham, qo’zg’atuvchining behosdan (tasodifan) ta’sir ko’rsatishi diqqatni jalb qilish ahamiyatiga ega. Harakatdagi buyumlar, yangilik odatlanilgan sharoitda yuz beruvchi o’zgarishlar sezilmay qolmaydi. Masalan, dala o‘quv mashg’ulotlarida odatdan tashqari muammoli vaziyatlarni hosil qilish harbiy xizmatchilar diqqatini kuchaytiradi.
Odamning ichki holati ixtiyorsiz diqqatning paydo bo’lishida katta ahamiyatga ega. Oshxonadan dimoqqa urilgan taom hidi qorni och odamga darrov sezilsa, qorni to’q odam esa bunga e’tibor ham bermaydi. Bizda qiziqish uyg’otuvchi, mayl va didimizga mos tushuvchi, his-tuyg’ularimizga ta’sir etuvchi narsalarning barchasi diqqatimizni beixtiyor ravishda o’ziga tortadi. Bunda odamdagi o’tmish tajribalarning ahamiyati katta, bunday diqqatning davomiyligi tashqi qo’zg’atuvchining qancha vaqt ta’sir etishiga bogliq bo’ladi, tashqi ta’sir tugashi bilan bunday diqqat ham yu’q bo’ladi.
Ixtiyoriy diqqat esa boshqacha xususiyatlarga ega. Bunday diqqat amalda biron narsani idrok qilish yoki biron ishni bajarish maqsadi paydo bo’lishi bilan maydonga keladi. Murakkab masalani hal qilishda askar diqqatini bir nuqtaga jamlashga qiynaladi, ammo mazkur muammoni echishga o’zini majbur qiladi. Ko’pincha tashqi qo’zg’atuvchilar askarning diqqatini chalg’itib turadi, ammo u irodasini ishga solib, qunt bilan ishlashga o’zini majbur etadi. Ixtiyoriy diqqat ixtiyorsiz diqqatdan farqli ravishda irodaviy zo’r berish dan hosil qilinadi. Diqqatning bu turi o’zining mantiqiy izchilligi va barqarorligi bilan ajralib turadi.
Harbiy faoliyatda ixtiyoriy diqqat katta rol o’ynaydi insondagi ixtiyoriy diqqat darajasi uning u yoki bu faoliyat ahamiyatini qanchalik anglashiga boglik bo’ladi.
Ixtiyoriydan keyingi diqqat ixtiyoriy diqqatdan kelib chikadi, Inson biron bir hodisaga nisbatan o’z diqqatini iroda kuchi bilan yo’naltiradi. Oradan ma’lum muddat o’tgandan keyin esa uning diqqati iroda ta’sirisiz ushbu faoliyat ustida yigila boshlaydi. Ixtiyoriy diqqatning ixtiyoriydan keyingi diqqatga o’tish jarayonini o’rganish harbiy xizmatchilarni ruhiy samaradorligini oshirishning yo’llaridan biri hisoblanadi.
Inson ongiga har doim, ayniqsa, jangovar vaziyatlarda juda ko’p miqdordagi qo’zg’atuvchilar ta’sir etadi. Miyamizga har daqiqa ta’sir etib turadigan ma’lumotlarning faoliyatimiz uchun eng muhimlarini ajratib olish juda katta ahamiyatga ega. Shu ma’noda diqqat inson ruhiy faoliyatining tashkil qiluvchisi – muvofiqashtiruvchisi hisoblanadi.
Aynan diqqat ruhiy faoliyatga, ayniqsa, bilish jarayonlariga samaradorlik baxsh etib, uning bir maromda kechishini ta’minlaydi. Diqqat ruhiy hodisa sifatida ikki xil xususiyatga ega: u ma’lum bir vaqt va makonda voqe bo’ladiganvruhiy jarayon, shunindek o’ziga xos ruhiy holat ham hisoblanadi. Diqqatlilik shaxsga xos bo’lgan muhim sifat bo’lib, muvaffaqiyatli faoliyat yuritishning omili hisoblanadi inson bosh miyasida sodir bo’lib turadigan qo’zg’alishlar diqqatning fiziologik asosi bo’lib xizmat qiladi.
Irodani diqqatga eng yakin va eng ko’p darajada bog’liq bo’lgan ruhiy hodisa-jarayon sifatida ko’rsatish mumkin. Chunki, diqqat, ayniqsa, ixtiyoriy diqqat irodaviy zo’r berishni talab qiladi. Biz yuqorida diqqatning uch turga bo’linishini aytgan ediq. Uning uch turga bo’linishi ham ularda irodani qanchalik ishtirok etishiga qarab amalga oshiriladi.
Har bir insonning diqqati bir qator sifatlarga ega bo’ladi: ko’lami, barqarorligi, ko’chuvchanligi, taqsimlanuvchanlngi, o’zgaruvchanligi, parishonligi, to’planishi.
Inson vaqt birligi ichida idrok qila oladigan buyumlar sonining eng yuqori miqdori diqqat. Ko’lami tushunchasida ifodasini topadi. Har xil odamlarda diqqatning ko’lami har xil bo’ladi. Bir vaqtning o’zida 4-6ta ob’ektni idrok qilishi diqqatning o’rtacha ko’lamini tashkil etadi, harbiy xizmatchilardagi diqqat ko’lamini maxsus mashqlar vositasida rivojlantirish mumkin.
Diqqatning taqsimlanuvchanligi shunday qobiliyatki, bunda diqqat bir vaqtda bir nechta ob’ektga yo’naltiriladi hamda ular bir xil darajada idrok etiladi. Diqqatning taqsimlnuvchanligi, ayniqsa, jang sharoitida juda ham zarur bo’lib, bunda bir vaqtda ko’plab texnik moslamalarni, shuningdek, boshqa turdagi harakatlarni nazorat qilish zarur bo’ladi (masalan, uchuvchi, operator va hokazo).
Barqqarorlik – bu uzoq vaqt davomida diqqatni tanlangan ob’ekt ustida ushlab turish. Diqqatning barqarorligi insondagi faoliyat uchun javobgarliq burch hissi, mohiyatni anglash qiziqarli sifatlar kabilarga bog’lik bo’ladi.
Diqqatning o’zgaruvchanligi uning barqarorligiga nisbatan teskari sifat hisoblanadi.
Parishonxotirlik ham diqqatga xos salbiy sifat bo’lib, u har xil sabablar hosilasi hisoblanadi. Ularning eng asosiylari quyidagilar: topshnrilgan ish uchun mas’uliyat xissining pastligi, qiziqishning yo’qligi, charchash, jismoniy va ruhiy zo’riqish, kasallik. Parishonlikni yo’qotish uchun uning sabablarini tahlil qilish lozim.
Har qanday faoliyatning muvaffakiyati diqqatning sifatiga bog’liq bo’ladi.