А у д и т тошкент 2008 «Аудит» (дарслик). Тошкент Давлат иқтисодиёт университети, 2008 й. Муаллифлар жамоаси

5.5. Номоддий активлар мавжудлиги, сақланиши ва улардан самарали фойдаланиш даражасини текшириш

Бошқа мулклар сингари номоддий активларга тааллуқли бухгалтерия маълумотлар ҳаққонийлиги вақти-вақти билан ўтказиб туриладиган инвентаризация асосида тасдиқланади.

Номоддий активларни инвентаризация қилиш қуйидаги вазифаларни ҳал этади: уларнинг ҳақиқатда мавжудлигини аниқлаш; ҳақиқий қолдиқни бухгалтерия ҳисоб маълумотларига солиштириш йўли билан уларнинг бутлигини таъминлаш устидан назорат ўрнатиш.
Номоддий активларнинг корхонада ҳақиқатан мавжудлиги ва улар устидан ички назоратни амалга ошириш учун номоддий активларни инвентаризация қилиш лозим. Бунда аудитор № 19-«Инвентаризацияни ташкил этиш ва ўтказиш» номли БҲМС (ЎзР. Адлия Вазирлигида 2 ноябр 1999 й. рўйхатга олинган № 833 ва «Инвентаризация натижасида аниқланган мулклар камомади ва ошиқча чиқишини бухгалтерия ҳисобида акс эттириш ва солиққа тортиш тўғрисидаги Низом» ЎзР Адлия Вазирлигида 2001 йил рўйхатга олинган № 1054) талабларига риоя қилинганлигини синчиклаб текшириши зарур.
Хусусан, аудитор инвентаризацияда аниқланган номоддий активлар камомади бухгалтерия ҳисобида тўғри акс эттирилишини ва солиққа тортилишини аниқлайди. Масалан: аниқланган камомадларнинг баланс суммаси ҳисобдан чиқарилганда:
а) Дебет 9220 - «Бошқа активларнинг чиқиб кетиши»,
Кредит 0400 - «Номоддий активларни ҳисобга олувчи счетлар».
б) кам чиққан номоддий активлар объекти бўйича ҳисобланган амортизация суммаси ҳисобдан чиқарилганда:
Дебет 0500 - «Номоддий активлар амортизациясини ҳисобга олувчи счётлар»,
Кредит 9220 - «Бошқа активларнинг чиқиб кетиши» счёти
в) камомад аниқланган номоддий активларнинг қолдиқ қийматига:
Дебет 5910 - «Камомадлар ва қийматликларнинг бузилишидан йўқотишлар»,
Кредит 9220 - «Бошқа активларнинг чиқиб кетиши» счёти.
Агар баҳолаш натижасида номоддий активнинг бозор қиймати (ундириладиган сумма) қолдиқ қийматидан юқори бўлса, олинган даромад суммаси бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттирилади:
Дебет 4730 - «Моддий зарарни қоплаш бўйича ходимларнинг қарзлари» счёти-айбдор шахслар ёки моддий жавобгар шахслардан ундирилиши лозим бўлган бозор қийматига.
Кредит 5910 - «Камомадлар ва қийматликларнинг бузилишидан йўқотишлар» счети - номоддий активларнинг қолдиқ қийматига,
Кредит 9390 - «Бошқа операцион даромадлар» счёти - айбдор шахс ёки моддий жавобгар шахсдан ундирилиши лозим бўлган бозор қиймати ва қолдиқ қиймати ўртасидаги фарқ суммага (олинган даромад).
Бунда аудитор айбдор шахс ёки моддий жавобгар шахсдан ундирилиши лозим бўлган суммаларни аниқлашнинг асослилигини текшириши лозим. Чунки, олинган даромад суммаси юқорида номи қайд қилинган «Низом» га мувофиқ умумий белгиланган тартибда солиққа тортилади.
Агар баҳолаш натижасида объектнинг бозор баҳоси (ундириладиган сумма) камомад объектининг қолдиқ қийматидан паст бўлса, кўрилган зарар суммаси бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттирилади:
а) Дебет 4730 - «Моддий зарарни қоплаш бўйича, ходимларнинг қарзи» счети - айбдор ёки моддий жавобгар шахсдан ундирилиши лозим бўлган бозор қийматига.
Дебет 9430 - «Бошқа операцион харажатлар» счети - айбдор ёки моддий жавобгар шахсдан ундирилиши лозим бўлган бозор қиймати ва қолдиқ қиймати ўртасидаги фарқ суммага (кўрилган зарар суммасига)
Кредит 5910 - «Камомадлар ва қийматликларкинг бузилишидан йўқотишлар» счети - номоддий активлар объектининг қолдиқ қийматига.
Кўрилган зарар суммаси даромад (фойда) солиғини ҳисоблашда умумий белгиланган тартибда солиққа тортиладиган базага қўшилади.
Номоддий активлар камомадининг аниқ айбдори топилмаган ёки моддий жавобгар шахслардан ундириб олиш имкони бўлмаган ҳолларда кам чиққан номоддий активларни ҳисобдан чиқариш қуйидаги тартибда амалга оширилади:
а) бошланғич қийматига:
Дебет 9220 - «Бошқа активларнинг чиқиб кетиши»,
Кредит 0400 - «Номоддий активларни ҳисобга олувчи счетлар»;
б) амортизация суммасига:
Дебет 0500 - «Номоддий активлар амортизациясини ҳисобга олувчи счетлар»,
Кредит 9220 - «Бошқа активларнинг чиқиб кетиши» счети;
в) кўрилган зарар суммасига:
Дебет 9430 - «Бошқа операцион харажатлар» счети,
Кредит 9220 - «Бошқа активларнинг чиқиб кетиши» счети.
Кўрилган зарар суммаси ҳам (!) даромад (фойда) солиғини ҳисоблашда умумий белгиланган тартибда солиққа тортиладиган базага қўшилади.
Инвентаризацияда аниқланган ҳисобга олинмай қолган номоддий активлар объектлари шуларга ўхшаш объектларнинг ошиқча чиқиш аниқланган санадаги бозор қиймати бўйича уларнинг фойдали хизмат муддатини ҳисобга олган ҳолда баҳоланади ва бухгалтерия ҳисобида қуйидагича акс эттирилади:
Дебет 0400 - «Номоддий активларни ҳисобга оладиган счётлар» (0410-0490)
Кредит 9390 - «Бошқа операцион даромадлар» счёти
Бу ҳолда ҳам олинган даромад суммаси умумий белгиланган тартибда солиққа тортилади.
Ҳисобга олинмай қолган номоддий активлар бўйича амортизация улар номоддий активлар таркибига қўшилган пайтдан бошлаб умумий белгиланган тартибда ҳисобланади.
Номоддий активларни инвентаризация қилиш корхона раҳбарининг инвентаризация ўтказиш тўғрисидаги буйруғи, «Номоддий активларнинг инвентар рўйхати номли инвентар рўйхат (№ ИНВ-1 шакли), 0410-0490 счётларнинг синтетик ҳисоб регистрлари ва Бош дафтарга асосан амалга оширилади.
Инвентаризация қайдноманинг маълумотларига асосан инвентаризация рўйхатларини расмийлаштиришнинг тўғрилиги, корхонанинг кўрсатилган номоддий активлардан фойдаланиш учун ҳуқуқини тасдиқлайдиган дастлабки ҳужжатлар мавжудлиги, синтетик ва аналитик ҳисоб регистрларида ҳамда Бош дафтарда номоддий активларни акс эттиришнинг тўғрилиги ва ўзаро мослига текширилади. Кўриб чиқиш усулини қўллаш йўли билан аудитор қуйидагилар тенглигини текширади:
номоддий активларга доир ҳисобот шаклларининг кўрсаткичлари;
ҳисобот маълумотлари ва бош дафтар;
ҳисоб регистрларининг кўрсаткичлари.
Бундай текширувни амалга ошириш учун «Бухгалтерия баланси», номоддий активлар счётлари (0410-0490) ва номоддий активлар эскириши счётлари (0510-0590) бўйича синтетик ҳисоб регистрлари, номоддий активларни ҳисобга оладиган карточкалар (НМА-1 шакл) дан фойдаланилади.
Юқорида баён қилинганлар асосида номоддий активларни аудиторлик текширувидан ўтказишнинг умумий чизмасини қуйидагича акс эттириш мумкин.
Юқорида баён қилинган тартибда ўтказилган текширув натижалари аудиторлик текшируви натижалари бўйича тузиладиган ҳисоботнинг тегишли бўлимига қўшилади.
Номоддий активларни рўйхатга олишнинг техник жиҳатларини текшириш жуда муҳим ҳисобланади. Номоддий активлар ўз номига кўра моддий негизга эга бўлмаганликлари учун корхонада у ёки бу объектнинг ҳақиқий кирими ва ишлатилиши устидан бухгалтерия назоратини ташкил этиш муаммоси тез-тез вужудга келади.
Бухгалтерия ҳисобининг умумий принципларига кўра ҳар қандай номоддий актив кирими тегишли дастлабки ҳужжатлар асосида расмийлаштирилади. Бундай дастлабки ҳужжатлаштириш ўзининг мазмуни ва тавсифига кўра, асосий воситаларни қабул қилиш-топшириш далолатномаси (АВ-1) каби ҳужжатларга ўхшаш бўлиши лозим. Ҳужжатларда объектларнинг батафсил хусусиятлари, дастлабки қиймати, фойдаланишга топширилган вақти, эскириш нормаси ва харажатга олиб бориш коди, номоддий актив фойдаланадиган бўлинма ва бошқа маълумотлар кўрсатилиши лозим.
Номоддий активларни кирим қилишда дастлабки ҳужжатлар билан бирга уларни индентификацияловчи (айнан ўхшатувчи) ҳужжатлар ҳам бўлиши зарур. Бундай ҳужжатларга номоддий активларнинг ўзларини ёки улардан фойдаланишни тавсифловчи ҳужжатлар, шунингдек, корхонанинг у ёки бу мулкий ҳуқуқини тасдиқловчи ҳужжатлар киради. Бошқача қилиб айтганда, бухгалтерия ҳисобда акс эттириладиган номоддий активларнинг исталган объекти объектив шаклда мавжуд бўлиши лозим.
Саноат намуналари ва кашфиёт ҳуқуқларини сотиб олиш патентлар, гувоҳномалар билан тасдиқланади. Корхона томонидан ҳар қандай муаллифлик ҳуқуқларини сотиб олиш фақат ушбу муаллифлик ҳуқуқларини сотувчилар жисмоний ёки юридик шахслар билан тузилиб, юридик жиҳатдан кучга кирган тўлақонли шартномага асосан амалга оширилиши мумкин.
Корхона «ноу-хау» сотиб олишни расмийлаштириши учун унинг оғзаки (матнли) ёки тасвирий тавсифига эга бўлиши лозим. Корхона рақобат шароитида саноат ва интеллектуал мулкларни муҳофаза қилиш учун чора-тадбирларни кўриши лозим. Бу номоддий активлар объектларнинг ҳар бири учун конкрет ходимларни жавобгарликка тортиш ва кўрилган зарарни тўлиқ қоплаш учун имкон яратади.
Корхоналар номоддий активларни ҳар хил йўллар билан оладилар ва шунга кўра уларнинг кирими ҳам ҳисобда турлича акс эттирилади.
Номоддий активлар корхона устав капиталига иштирокчиларининг ҳиссаси сифатида қўшилиши мумкин. Бунда улар имкон қадар ҳақиқий бозор баҳосига яқинлашган ва корхона акциядорлар кенгаши (бошқаруви) ва акциядорлар томонидан белгиланган шартнома баҳосида киримга олинади.
«Маҳсулот (иш, хизмат) лар таннархига киритиладиган маҳсулот ишлаб чиқариш (иш, хизмат) ва реализация харажатларининг таркиби ва молиявий натижаларни шакллантириш тартиби ҳақида Низом»га мувофиқ технологияларни такомиллаштириш ва янгиларини яратиш, шунингдек, илмий-тадқиқот ва тажриба - конструкторлик ишларини ўтказиш билан боғлиқ маҳсулотлар сифатини яхшилаш, хом ашё ва материалларнинг янги турларини яратиш, ишлаб чиқаришни қайта жиҳозлаш харажатлари 9420-«Маъмурий харажатлар» счётида акс эттирилади. Агар корхона қандайдир ишлаб чиқариш ва интеллектуал мулк (патентлар, гувоҳномалар) яратса, ушбу «Низом» дан келиб чиққан ҳолда, уларни мулк сифатида ҳисобга олиб бўлмайди, чунки уларни яратиш билан боғлиқ харажатлар капиталлашмайди.
Ушбу савол масаласида турли мамлакатларда қарама-қарши фикрлар мавжуд. Масалан, айрим мамлакатларда номоддий активлар маблағ сифатида инобатга олинмайди, уларни дарҳол ишлаб чиқариш сарфлари ёки фойда ҳисобига ҳисобдан чиқариш кўзда тутилган. Аммо, бундай ёндошувга қарама-қарши гумон патентлар олиш ва кашфиётлар, товар маркалари, савдо белгйлари, «Ноу-хоу» ишланмалари ва дастур таъминотларини яратиш билан боғлиқ илмий-тадқиқот ва тажриба-конструкторлик ишлари (ИТТКИ) каби активларни дарҳол ҳисобдан чиқариш, давр оралиғида оладиган даромадларни бузиб кўрсатишга олиб келади ва корхоналар томонидан ушбу фаолият соҳасига маблағлар сарфлашни тўхтатиб турадиган омил бўлиб ҳисобланишидан иборат. Агар номоддий активларни яратиш билан боғлиқ харажатларни дарҳол ҳисобдан чиқариш фикрига қўшиладиган бўлсак, унда бизнинг корхоналаримизда бундай харажатларга энг оз миқдорда маблағ ажратилиб, республикамиз худудида ишлаб чиқариш ва интеллектуал мулкни (корхонанинг ўз ишлаб чиқаришини) умуман пасайишига олиб келади, корхоналар эса ўзларининг мулкий ҳуқуқлари (номоддий активлари)ни яратмасдан, хориждан сотиб олишга харажат қиладилар.
Номоддий активларнинг бошланғич қиймати дастлаб мўлжалланган келгусидаги иқтисодий фойдани оширишга имкон берадиган, ушбу номоддий активларни такомиллаштириш ва уларнинг имкониятлари ва фойдали хизмат муддатини ошириш билан боғлиқ бўлган харажатлар суммасига оширилади.
Корхона активнинг фойдали хизмат муддати давомида мавжуд бўладиган кутилиши мумкин бўлган иқтисодий шароитлар ҳақидаги раҳбариятнинг жуда яқинлаштирилган баҳосини ифодаловчи асосланган ва тасдиқланган тахминидан фойдаланган ҳолда келгусидаги иқтисодий фойда олиш эҳтимолини баҳолайди.
Номоддий активларнинг баланс қийматини жорий бозор нархлари даражасига мослаш мақсадида уларни вақти-вақти билан қайта баҳолаш лозим.
Корхона қайта баҳолашни агарда жорий қийматни фаол бозор маълумотлари асосида аниқ белгилаш мумкин бўлган шартларда қайта баҳолаш санасидаги жорий қийматни тасдиқловчи ҳужжатлар асосида амалга ошириши мумкин.
Қайта баҳолашни етарлича мунтазамлик билан амалга ошириш лозим, токи баланс (тиклаш) қиймати баланс ҳисоботини тузиш санасидаги бозор қийматидан фарқ қилмасин.
Номоддий активни қайта баҳолаш чоғида ушбу қайта баҳоланаётган активга тааллуқли бўлган бир турдаги номоддий активларнинг барча гуруҳи қайта баҳоланиши керак, бундай активлар учун фаол бозор мавжуд бўлмаган ҳолатлар бундан мустасно.
Қайта баҳолаш натижасида номоддий активлар бухгалтерия ҳисоби ва молиявий ҳисоботда жорий (тиклаш) қиймати бўйича акс эттирилади.
Номоддий активнинг жорий қийматини номоддий активнинг ушбу тури бўйича фаол бозор нархлари асосида белгилаш мумкин.
Агар илгари қайта баҳоланган номоддий активнинг жорий қийматини фаол бозор маълумотлари асосида бошқа белгилаш мумкин бўлмаса, номоддий активнинг баланс қиймати жамланган амортизация чегирилган ҳолда, фаол бозор маълумотлари асосида унинг охирги қайта баҳоланган санадаги тиклаш қиймати бўлиши керак.
Аудитор номоддий активларни қайта баҳолашда жорий қийматни қуйидаги ҳужжатлар асосида тасдиқланганини текширади:
а) тайёрловчи фирмалар ва уларнинг расмий дилерлари ҳамда ваколатхоналаридан ёзма шаклда олинган худди шундай номоддий активга доир нархлар тўғрисидаги маълумотлар;
б) қайта баҳолашни ўтказиш санасига ва номоддий активларни харид қилиш санасига Марказий банк курсларининг нисбати сифатида аниқланадиган ҳисоб-китоб коэффициентини қўллаган ҳолда харид қилиш санасига эркин алмаштириладиган валютада номоддий активларнинг қиймати тўғрисидаги маълумотлар (тасдиқловчи ҳужжатлар мавжуд бўлганда);
в) қайта баҳолашни ўтказиш даврида оммавий ахборот воситалари ва махсус адабиётлар ва шу кабиларда эълон қилинган нархлар даражаси тўғрисидаги маълумотлар;
г) тегишли номоддий активнинг қиймати тўғрисида баҳоловчининг ҳисоботи.