A. V. Umarov, G’. I. Muxamedov, X. O. Qo’chqorov // Polimerli kompozit materiallar fizikasi

solishtirma hajmni haroratga bog’lanishi. 

---

133 
Shishalanish haroratidan yuqorida va pastda dilatometrik 
bog‘lanish amalda to‘g‘ri chiziqli, lekin shishalanishdan so‘ng 
HKTK (β
ж
) taxminan ikki marta ortadi. 140
0
C dan yuqorida 
chiziqlilikdan chetlanish salmoqli bo‘‘lib, u tugallanmagan kam 
tartiblangan tuzilmani erish oldi jarayonini boshlanishi bilan 
bog‘liq. 
160
0
C dan yuqorida penoplastni asosiy kristall tuzilmasi 
eriydi va bu jarayon 176
0
C da erigan modda solishtirma hajmini 
haroratga bog‘lanishi keskin chiziqli holga o‘tadi. Erigan modda 
tog‘ri chizig‘ini T=0 qiymatga interpolyatsiyalaganda polimer 
atomlarini xususiy hajmi qiymatini beradi. Aytish kerakki, 
interpolyatsiyalangan tog‘ri chiziq dilatometrik bog‘lanish egri 
chizig‘ini shishalanish haroratida kesib o‘tadi. Dilatometrik 
ma‘lumotlar polimerni eng muhim parametri bo‘lgan ozod 
hajmni (V
f
) aniqlashga yordam beradi: V
f 
= V
yig’ 
- V
xus
, bu yerda 
V
sum 
– tajribada aniqlanadigan polimer yig‘indi hajmi, V
sob 
– 
molekulaning xususiy hajmi, T=0 K da molekulalarning eng zich 
(jips) joylashishiga to‘gri keladi. 
Molekulaning xususiy hajmi nafaqat Van-der-Val‘s radiusi 
bilan bog‘liq, balki issiqlik tebranma harakat ta‘sir etadigan hajm 
fluktuatsiyasini ham o‘z ichiga oladi. Ozod hajm nazaryasida 
shishalanish harorati bu shunday haroratki, undan past harorat-
larda ozod hajm o‘zgarmas bo‘lib qoladi va kelgusidagi 
sovutishlarda kamaymaydi, bu haroratdan past haroratlarda 
bo‘shliqlar harakatchanligi cheklanadi va harakat faqat band 
(xususiy) hajmda ro‘y beradi. Ozod hajm ulushi f
с 
= V
f
/(V
f
+V
xus
) 
ga teng. Shishalanish haroratida ozod hajm ulushi 0,025 ni tashkil 
etadi. 
Turli materiallar uchun HKTK o‘zgarish chegarasi 4.2-
rasmda tasvirlangan. 

---

134