A. V. Umarov, G’. I. Muxamedov, X. O. Qo’chqorov // Polimerli kompozit materiallar fizikasi

2.3-rasm. KMS suvli eritmalari qovushqoqligi (1) va ekvimol tarkibli 
KMS–MFS interpolimer kompleksni (2) muhitni pH ko’rsatkichiga 25
0
C 
haroratdagi bog’lanishi. Eritmalar konsentratsiyasi 0,015 asos•mol/litr. 
2.1 – jadval 
pH=2.5 bo’lganda olingan KMS – H va IPK pardalar 
barqarorligiga muhit pH ko’rsatgichini ta’siri. 
№ 
pH 
const 
КМS – Н 
IPK 
КМS - МFS 
КМS – МFS= 
3:1 
1 
2-5 Erimaydi, parda saqlanadi 
Erimaydi, parda saqlanadi 
Erimaydi 
2 
6 
Erimaydi, parda saqlanadi 
Erimaydi, parda saqlanadi 
Erimaydi, parda saqlanadi 
3 
7 
Erimaydi, parda saqlanadi 
Erimaydi, parda saqlanadi 
Erimaydi, parda saqlanadi 
4 
8 
eriydi 
Erimaydi, parda saqlanadi 
Erimaydi, parda saqlanadi 
5 
9 
eriydi 
Erimaydi, parda saqlanadi 
Erimaydi, parda saqlanadi 
6 
10 
eriydi 
Erimaydi, parda saqlanadi 
disperslanadi, KMS eritmaga 
o‘tadi 
7 
11 
eriydi 
Erimaydi, parda saqlanadi 
disperslanadi, KMS eritmaga 
o‘tadi 
8 
12 
eriydi 
disperslanadi, KMS eritmaga 
o‘tadi 
disperslanadi, KMS eritmaga 
o‘tadi 

---

67 
2.1 – jadvaldan ko‘rinadiki, KMS-H kuchsiz ishqoriy muhit-
da pH>7 dan boshlab eriydi, bu karboksil guruhlarni tuzli shakl-
larga o‘tishi bilan bog‘lanadi.
Bunda KMS-H hajmida va zanjirlararo vodorod bog‘larni 
buzi-lishi ro‘y bera boshlaydi. 
Ular karboksimetilli bo‘g‘inlar karboksil guruhlari o‘rtasidagi 
bog‘lar bo‘lishi ham mumkin, yoki sellyulozali bo‘g‘inlarni 
almashmagan OH guruhlari o‘rtasida bo‘lishi ham mumkin. Bu 
ma‘lumotlar pH turli qiymatlardagi KMS infraqizil spektrlari 
bilan tasdiqlangan. Kislotali va ishqoriy suvli muhitda IPK 
eruvchanligini yo‘qolishi KMS va MFO molekulalararo ta‘sir 
xarakterini o‘zgarishi tufayli ro‘y bermasdan, uch o‘lchamli MFO 
polimerlanishi tufayli ro‘y beradi. Bu esa, har qanday erituvchida 
erimaydigan yuqori molekulyar uch o‘lchamli choklangan 
polimer olishga eltadi. IPEKga kiritilgan MFO ni polimerlanishi 
kislotali muhitda KMS ta‘siri ostida shakllanadi.
Shunday qilib, yuqorida bayon etilgan tadqiqot natijalaridan 
kelib chiqadiki, pH pasaysa, IPEK – MFO – KMS da ko‘plab tuz 
bog‘larini buzilishi va interpolimerli vodorod bog‘lari sistemasini 
yuzaga kelishi tufayli chuqur tuzilmaviy o‘zgarishlar ro‘y beradi 
va ular suvda erimaydigan IPK hosil bo‘lishiga olib keladi. Suvda 
erimaslikni sababi, MFOni KMS ishtirokida uch o‘lchamli 
polimerlanishi hisoblanadi.
Olingan interpolimer kompleks tuzilmasi asosan MFS 
tuzilmasi bilan aniqlanib, u o‘z navbatida KMS bilan o‘zaro 
ta‘sirlashadigan triazinon sikllar miqdoriga bog‘liq bo‘ladi. 
Triazinonli sikllar miqdori MFO zanjirida qancha ko‘p bo‘lsa, 
IPK to‘rli tuzilmasi shuncha kuchsiz choklanadi. Aytish kerakki, 
kislotali muhitda bir necha soatlab (pH ga bog‘liq holda 5-10 
soat) IPK suvda eruvchanligini saqlab qoladi. U esa, amaliy 

---

68 
qo‘llanishlarda katta texnologik qulaylik tug‘diradi. Oldindan 
tayyorlangan quruq IPEK mahsulotlarini (yoki konsentrlangan 
eritmalar) suvda eritiladi yoki suyultiriladi va ishlatilishidan oldin 
eritmani pH kattaligi pasaytiriladi. Bunda IPKni suvda 
eruvchanlik vaqti uni amaliy qo‘llash jarayoniga qadar yetarli 
bo‘ladi. Masalan, tuproqni tuzilmalantiruvchilar va mustah-
kamlovchilar sifatida dispers zarralar sirtiga yopishish uchun 
yetarli bo‘ladi.