A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

7.2-rasm. Bessemer konvertoru
120

---

Dastlab uglerod yonmaydi, chunki vannadagi harorat uning 
yonishi uchun yetarli bo‘lmaydi. Kremniy va marganeslaming oksid- 
lanishi natijasida vannadagi harorat ko‘tarilib, uglerod yona boshlaydi:
2C + O
2
= 2CO - Q kkal 
С + FeO = CO + Fe - Q kkal
Konvertoming sig'imi, qayta ishlanayotgan cho‘yan tarkibi va 
ulaming miqdoriga ko‘ra uglerodning yonishi 8-10 daqiqa davom 
etadi. Cho‘yan tarkibidagi uglerod yonib kamayishi natijasida alanga 
pasayib qo‘ng‘ir tutun chiqa boshlaydi. Bu esa cho'yan tarkibidagi 
qo‘shimchalar deyarli yonib tugaganligini bildiradi. Kutilgan 
tarkibdagi po‘lat olingach, jarayonni tugatish uchun konvertomi yotiq 
holatga keltira borish bilan havo bosimi asta-sekin pasaytirib boriladi 
va to ‘xtatiladi.
Ingliz metallurgi S.Tomas fosforga boy cho‘yandan po‘lat olish 
maqsadida Bessemer konvertorining ichki devorlarini asosan o ‘tga 
chidamli dolomit g‘ishtidan terishni va suyuq cho‘yanni quyishdan 
oldin flyus sifatida ohaktosh kristallari kiritishni taklif qilgan. 
0 ‘zgartirilgan Bessemer konvertori Tomas usuli deb ataldi.
1953-yildan e’tiboran asosli konvertorlarga quyilgan qayta 
ishlanadigan cho‘yan sathiga texnik toza kislorod haydash yo‘li bilan 
turli markalardagi uglerodli va kam legirlangan po‘latlar olish usullari 
qo'llanila boshlandi. Bu usulning oddiy konvertor usulidan farqi 
shundaki, jarayonning boshidanoq metall yaxshi aralashgani uchun 
uglerod, kremniy va boshqa qo‘shimchalar yaxshi oksidlanadi. 
Natijada kisloroc|iing ta’sir doirasida harorat 3000°C gacha 
ko‘tariladi. Konvertorda metall tez qizib, yaxshi qizigan faol shlak 
hosil bo‘ladi. Bunda fosfor va oltingugurt shlakka o ‘tadi. Bu usul 
sanoatda borgan sari keng qo‘llanilmoqda, chunki u oddiyligi, 
ixchamligi, yoqilg‘i talab etmasligi, ish unumi yuqoriligi, ishlash 
sharoitining yaxshiligi, po‘latda azot va vodorod gazining kamligi, 
kapital mablag‘lami kam talab etishi, chiqindilami qayta ishlashga 
imkon berishi kabi afzalliklarga ega. Pechning kamchiligi shuki, u 
suyuq cho‘yanni ko‘proq talab etadi. Bundan tashqari, metall 
kuyindisi ko‘p, ancha miqdorda chang ajralib chiqadi.
Marten pechi. Yuqorida qayd etilganidek, konvertorli pechlarda 
po‘lat ishlab chiqarish usullarining kamchiliklarini kamaytirish
121

---

borasidagi izlanishlar Marten usuli paydo bo‘lishiga olib kelgan. 
Marten pechining ish bo‘shlig‘i gorizontal yo‘nalishda cho‘zilgan 
kameradan iborat (7.3-rasm). Ish bo‘shIig‘ining devorlari o ‘tga 
chidamli materiallardan tayyorlanadi. Pechning qiziydigan qismlari 
suv bilan sovitish qurilmalari bilan ta’minlangan. Pechning old 
qismida shixta materiallarini yuklash uchun darchalar mavjud. Orqa 
devorida esa erigan metall va shlakni chiqarish uchun maxsus 
teshiklar bo‘lib, ularga novlar o ‘matilgan. Suyuq metallni pechdan 
ravon chiqishi uchun uning tubi va devorlari ma’lum qiyalikda 
ishlangan.
Pech ju ft regeneratorlarga ega. Pech vannasidagi shixtani eritish 
uchun regeneratorlarda 1880-2000°C ga qizdirilgan yonuvchi gaz 
pech bo‘shlig‘idagi havo kislorodi hisobiga yondiriladi. Buning uchun 
jarayonning boshlanishida pechga haydalayotgan gaz bilan havo 
I200-1300°C gacha qizdiriladi.