A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

C ho‘zilisli 
mm hisobida
1110 kg 1010kg
mm 
A |Chn‘ziluh
880kg
1.14-rasnu Kam uglerodlipo‘lat namunani cho‘zilishga sinashdagi 
deformatsiya egri chizig‘i.
Cho'zilishdagi mustahkamlik chegarasi quyidagi matematik ifoda 
yordamida aniqlanadi:
* - 4
ro
Pb- sinashdagi eng katta kuch, kg;
F0 - namunaning sinashdan oldingi ko‘ndalang kesimi yuzi, mm2. 
Qotishmaning cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasini aniqlash 
orqali plastik xossalarini nisbiy cho‘zlishi va torayishini ham aniqlash 
mumkin. Qotishmaning nisbiy uzayishi quyidagicha topiladi:
j. _ /, - 10 л лпо/ bu yerda, l0-namunaning deformatsiyalanish- 
~ ~  
dan oldingi uzunligi, mm;
lj-namunaning deformatsiyalanishdan keyingi 
uzunligi, mm.
Qotishmaning nisbiy torayishi quyidagicha topiladi:
_ Fa -F x 100n/ bu yerda, F0 - namunaning sinashdan oldingi 
F0 
ko‘ndalang kesimi yuzi, mm2; 
Fi -  namunaning
cho‘zilgandan keyingi ko‘ndalang kesimi yuzi, mm2.
23

---

Qotishmaning zarb 
kuchlariga ta’siriga sinmay qarshilik 
ko‘rsatishi zarbiy qovushoqligi deyiladi. Zarb kuchlari ta’sirida 
bo‘ladigan buyumlar (tirsakli vallar, shatun, porshen, vagon o‘qlari) 
dinamik kuchlar ta’sirida ishlaydi. Zarbiy qovushoqlikka sinaladigan 
qotishmalardan maxsus namuna (DS 9454 - 78) tayyorlanadi va 
mayatnikli kopyorda sindiriladi (1.15-rasm). Namunani sindirish 
uchun sarflanadigan A ishning, namunaning singan joyi ko‘ndalang 
kesimi yuzi F ga nisbati zarbiy qovushoqlikni beradi:
_ A _ Q l j c o s p - c o s a )  bu yerda, Q -  mayatnik og‘irligi, 
U
h
~ p ~
p  
kg;
1 
- mayatnik radiusi, mm; a -
mayatnikning zarbgacha ko‘ta- 
rilish burchagi; 
p - mayatnikning zarbdan keyingi ko‘tarilish burchagi. 
Qotishmaning tuzilishini oddiy ko‘z, lupa hamda mikroskop 
yordamida tekshirish makroanaliz deyiladi. 
Makronuqsonlarga 
darzlar, g‘ovaklar, qotishmada ba’zi elementlaming notekis taqsimla- 
nishi (likvatsiya) kabi nuqsonlar kiradi.
1.15-rasm. Mayatnikli кору or va namuna.
Sinish yuzalarini o ‘rganish ham makroanalizga kiradi. Sinish uch 
turga boMinadi. Agar sinish yuzasi g‘adir-budur bo‘Isa, buyum 
materiali deformatsiyaga uchramasdan, mo‘rt sinadi. Sinish yuzasi 
yaltiroq bo‘lib, yuzada sinish markazi vujudga kelib, shu markazdan 
sinish tolalarining yo‘nalishi ko‘rinib tursa, qovushoq sinish deyiladi. 
Bunday sinish juda katta deformatsiya natijasida sodir boMadi. 
Toliqish natijasida sinish ham qovushoq sinish kabi sodir boMadi va
24

---

darz paydo boMishi, uning kattalashishi buyumning sinishi bilan 
yakun topadi.
Qotishmalaming ichki tuzilishini o'rganish mikroanaliz deyiladi. 
Mikroanaliz 
orqali 
donalar 
tarkibini, 
ulardagi 
nuqsonlami, 
dislokatsion tuzilishni, donalar oMchamlarini aniqlash mumkin. 
Buning uchun 1500-2000 marta katta qilib ko‘rsatadigan optik yoki 
elektron mikroskoplar ishlatiladi. Elektron mikroskoplar buyumni 100
000 dan 500 000 martagacha kattalashtirib ko‘rsatadi. Elementar 
kristall panjaraning turlari rentgen nurlari ta’sirida o ‘rganiladi. Kristall 
panjaradagi atomlar joylashuvi, panjara parametrlari va dislokatsiya 
zichligi kabi kattaliklar rentgenografiya usulida o‘rganiladi.