A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

4.2. Normallash
Normallashdan maqsad buyumni keyingi termik ishlov berish 
uchun tayyorlashdan, o ‘rtacha uglerodli poiatlam ing esa strukturasini 
yaxshilashdan iborat. Normallash to ia yumshatishdan sovitish tezligi 
bilan farq qiladi. Normallash deb, poiatlam i GS, SE chiziqlardan 3 0 - 
50°C yuqori haroratda qizdirib, ma’lum vaqt ushlab turilgandan so‘ng 
havoda sovitishga aytiladi. Buyumni havoda sovitish tezligi pech bilan 
birga sovitishga qaraganda kattaroq boiganligi uchun perlitga 
parchalanish jarayoni pastroq haroratda boradi. Natijada to ia yum­
shatishga qaraganda buyum strukturasi maydaroq boiadi. Shu sababli, 
buyumning mustahkamligi va qattiqligi 15-20% yuqori boiadi.
53

---

Normallash poiatn i termik ishlashning tayyorlov bosqichi yoki 
o ‘rtacha uglerodli po‘latlar uchun oxirgi bosqich sifatida qoilaniladi.
4.3. Toblash
Toblashdan maqsad mashinasozlik materiallarining mustahkam- 
ligini oshirishdir. Toblashning boshqa sof termik ishlov berishdan 
asosiy farqi uni katta tezlik bilan sovitilishidadir.
Toblash harorati Fe~Fe3C 
holat diagrammasiga muvofiq 
aniqlanadi. Toblash harorati buyumning butun ko‘ndalang kesimi 
bo‘yicha bir xil b o iish i uchun ko‘p vaqt ketsa, austenitning o ‘sib 
ketish xavfi bor. Buyumni pechda m aiu m haroratda tutib turish vaqti 
uning shakliga, pechga joylash usuliga va turiga bogiiq.
Xomakilami yuqori haroratli pechda qizdirganda uglerod kuyadi. 
Natijada buyumning yuzasida uglerod miqdori kamayadi. Buning 
oldini olish maqsadida mashinasozlikda ish muhiti nazorat qilib 
turiladigan pechlar qoilaniladi. Toblash muhitini to ‘g‘ri tanlash mu- 
him ahamiyatga ega. Austenitning izotermik parchalanish diagram- 
masidan ma’lumki, toblash uchun kerakli b o ig an eng kichik sovitish 
tezligi egri chiziqqa urinma b o im o g i kerak. Lekin sovitish tezligini 
martensitga parchalanish chegarasida sekinlatishi zarur, shunda 
buyumda yuzaga keladigan ichki termik kuchlanishlar mumkin qadar 
kamayadi.
Sovitish muhiti sifatida suv, mineral moylar, tuz eritmalari ishla­
tiladi. Uglerodli poiatlam i toblashda suv, yuqori legirlangan 
poiatlarni toblashda esa mineral moylar ishlatiladi.
Agar xomakining ko‘ndalang kesimi katta va shakli murakkab 
boim asa, to ‘xtovsiz bir muhitda sovitish mumkin (4.1-rasm, 1-egri 
chiziq).
Yuqori uglerodli poiatlarni toblashda sovitish uchun ikki 
muhitdan foydalaniladi. Buning uchun p o ia t austenitning barqarorligi 
eng kichik davrdan oiguncha suv bilan sovitiladi, so‘ngra marten­
sitga parchalanish haroratidan 80-100 °C yuqori haroratda moyda 
sekin sovutiladi (4.1-rasm, 2-egri chiziq).
Agar asbobning tuzilishi murakkab va hajmi katta b o is a
pog‘onali toblash qoilaniladi (4.1-rasm, 3-egri chiziq).
Bunda asbob suyuq muhitda martensitga parchalanishdan yuqo- 
riroq haroratda ushlab turiladi, so‘ngra havoda sovutiladi. Shunday
54

---

qilinganda martensitga parchalanishdan oldin harorat butun hajm 
bo‘yicha bir xil bo‘ladi.
K o‘p hollarda o‘rtacha uglerodli poiatlardan tayyorlanadigan 
mashinalaming murakkab qismlari izotermik haroratda toblanadi. 
Bunda p o ia t beynitgacha tez sovitiladi. Beynit parchalanib boigach, 
sovitish davom etiriladi (4.1-rasm, 4-egri chiziq). Natijada p o ia t 
stnikturasida parchalanmay qolgan austenit paydo boiadi. Bunday 
toblangan poiatlarda plastiklik va qattiqlikning yaxshi mutanosibligi 
yuzaga keladi.
Mashinasozlik amaliyotida o‘z-o‘zidan bo‘shatish • imkonini 
beradigan toblash usullari mavjud. Buning uchun qizdirilgan 
buyumning bir qismigina sovitiladi. Sovitilmagan qismning issiqligi 
hisobiga sovitilgan qism bo‘shatish haroratigacha qiziydi. Natijada 
bo‘shatish jarayoni o‘z-o‘zidan yuz beradi. Bunday toblash usulida 
turli qismlari har xil qattiqlikka ega boigan buyumlar olinadi.
Toblash natijasida erishiladigan eng katta qattiqlik poiatning 
toblanuvchanligi deyiladi. U asosan poiatning tarkibidagi uglerod 
miqdoriga b o g iiq boiadi. Har xil muhitda sovitilgan poiatning eng 
katta qattiqligi yuza qattiqligidir. Yuzadan 50% martensit va 50% 
trostitdan iborat qatlamgacha b o igan oraliq toblanish chuqurligi 
deyiladi. Toblanish chuqurligini aniqlashda diametri 25, uzunligi 100 
mm ga teng namunadan foydalaniladi.
4.1-rasm. Toblash usullar ini tushuntiruvchi chizma.
55

---