A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

5. RANGLI METALLAR VA ULARNING QOTISHMALARI
Rangli metallarga mis, aluminiy, qalay, qo‘rg‘oshin, rux, nikel, 
titan, magniy va boshqalar, shuningdek, ulaming qotishmalari kiradi. 
Zamonaviy mashinasozlikda rangli metallaming ahamiyati juda katta, 
ayniqsa energetika, elektrotexnika, radioelektronika, samalyotsozlik 
va avtomobilsozlik sanoatlarida va aloqa sohalarida rangli metallar va 
ulaming qotishmalari juda ko‘p ishlatiladi. 
0
‘zbekiston rangli metall 
rudalarining zaxiralari bo‘yicha dunyoda yetakchi davlatlar qatoriga 
kiradi. Rangli metallaming rudalarida bir vaqtning o‘zida bir qancha 
turli metallar: qo‘rg‘oshin, qalay, mis, oltin, kumush, temir, simob va 
nodir metallar uchraydi. Bunday rudalar ko‘pmetalli mdalar deyiladi. 
Shuning uchun rangli metallaming rudalarini kompleks qayta ishlab 
bir vaqtning o ‘zida hamma qimmatli metallami ajratib olishga harakat 
qilinadi. 0 ‘zbekiston Respublikasi iqtisodiyotini rivojlantirishda mis 
va aluminiy ishlab chiqarishni sezilarli ko‘paytirish, shuningdek, 
qo‘rg‘oshin, qalay, magniy, nikel, titan, volframli, molibdenli va 
titanli konsentratlami hamda qimmatbaho metallami ishlab chiqa­
rishni kengaytirish muhim ahamiyatga ega.
5.1. Mis va uning qotishmalari
Sof mis qo‘ng‘ir rangli, cho‘ziluvchan, qovushoq metalldir. Uning 
suyuqlanish harorati 1083°C, zichligi 8,94 g/sm
3
cho‘zilishdagi mustah- 
kamlik chegarasi 220-240 MPa, Brinell bo‘yicha qattiqligi 330 HB.
Sanoatda 80% ga yaqin mis sulfidli rudalardan (CuFeS2, 
Cu
3
FeSFe
2
S3, CuS) olinadi. Tarkibida 3-5 % mis b oigan rudalar boy 
mdalar hisoblanib, ulami suyuqlantirish y o ii bilan mis olinadi. 
Tarkibida 3 % dan kam bo igan mis mdalar suyuqlantirishdan oldin 
to ‘yintiriladi (boyitiladi).
Mis mdalar tarkibida juda oz boiganligi sababli ulami to ‘yintirish 
ishlari muhim ahamiyatga ega. Mis qaynovchi qatlam ostida va 
flotatsion usullar yordamida boyitiladi.
Mis rudalaridagi ortiqcha zarralami suv yordamida ho ilash y o ii 
bilan boyitishga asoslangan usul flotatsion to ‘yintirish deb ataladi.
74

---

Flotatsion to‘yintirish sulfid va polimetall rudalarni to‘yintirishda 
keng qoilaniladi. Bu usul metall va begona jins zarrachalarining suv 
bilan turlicha ho‘llanishiga asoslangan.
Mis sulfidli minerallar bekorchi jinslarga qaraganda suv bilan 
yaxshi hoilanmasdan moy zarralariga o‘ralib, ko‘pik tarzida yuqoriga 
o'ralib chiqadi. Ular yig‘ib olingach, quritiladi va qayta ishlanadi.
Mis konsentratlari tarkibidagi oltingugurt miqdorini kamaytirib, 
to'yintirish uchun qaynovchi qatlam ostida boyitish usuli qoilaniladi.
Tarkibida oltingugurt, surma va boshqa zararli elementlar ko‘p 
boigan rudalar vertikal pechlarda m aium haroratda qizdirish y o ii 
bilan to‘yintiriladi. Boyitilgan mis rudalari alangali pechlarda suyuq­
lantiriladi. Pechga kiritilgan shixta tarkibidagi misning oltingugurt va 
kislorod bilan birikmalari 900°C haroratda reaksiyaga kirishadi:
Cu2S + 2C u0
2
= 
6
Cu + C 0
2 
CuC + 2CuO = 4Cu + C 0
2 
Mosil boigan toza mis reaksiyaga kirmay qolgan temir ikki 
sulfidi bilan reaksiyaga kirishadi: FeS + 2Cu = Cu2S + Fe 
FeS + Cu20 = Cu2S + FeO 
Temir ikki oksidi esa SiO, bilan birikib shlak hosil qiladi:
2FeO + S i0
2
= 2 F e0 S i0
2 
Bu reaksiyalar oqibatida erigan qotishmalar pech tagligiga 
yigiladi. Y igilgan qotishmaning asosiy tarkibi Cu2S va FeS 
birikmalari dan iborat boiadi. Odatda, bu mis shteyn deyiladi. Shteyn 
suyuqlantirilib, havo haydash y o ii bilan mis olinadi. Olingan mis 
tarkibida 0,05-1,5 % gacha turli qo‘shimchalar boiadi. Bunday mis 
texnikada ishlatish uchun tozalanadi.
Xomaki mis termik va elektroliz y o ii bilan tozalanadi. Elektroliz 
misning markalari va ishlatilish sohasi 5.1-jadvalda keltirilgan.