A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

5.2. Aluminiy va uning qotishmalari
Aluminiy tabiatda keng tarqalgan metall hisoblanib, u yer 
qobig‘ining 7,45 % ini tashkil etadi. Aluminiy tog‘ jinslarida A1
2
0
3
va 
A1 (ON
) 3
birikmalari holatida bo‘ladi.
Asosiy aluminiy rudalariga boksit, kaolin, alunit, nefelin mi- 
nerallari kiradi. Bu minerallaming kimyoviy tashkil etuvchilari 5.2 - 
jadvalda keltirilgan.
Aluminiy rudalarining kimyoviy tashkil etuvchilari
5.2-jadval
Mineral
nomi
Kimyoviy tash dl etuvchilari, %
A I
2
O
2
Fe
2
0
3
Si0
2
TiOz
CaO
H 20
Ma2CH- К 20 з
s o
3
Boksit
3 0 - 5 7
1 6 - 3 5
3 - 1 3
2 - 4
3
1 0 - 1 2
-
-
Kaolin
3 7 —40
1,5
3 6 - 4 5
-
1 5 - 2 0
-
-
Alunit
2 0 - 2 1
4-5
4 1 - 4 2
-
-
6 - 7
4 ,5 - 5 ,0
2 2 - 2 3
Aluminiy birikmalaridan aluminiy olish jarayoni ikki bosqichga 
ajratiladi:
• 
aluminiy rudalaridan aluminiy oksidi olish;
• 
aluminiy oksidlaridan aluminiy olish.
Aluminiy rudalaridan aluminiy oksidini olish tabiiyki, ruda­
ning tarkibidagi begona jinslaming o ich am i va miqdorlari turlicha 
b o iad i. Shu bois aluminiy rudalaridan aluminiy oksidi olish usullari 
ham turlichadir:
• ishqorli usul;
• kislotali usul;
• elektrotermik usul.
80

---

Ishqorli usulda dastlab boksit maxsus pechda qizdirilib, keyin 
maxsus tegirmonlarda kukun holiga kelguncha maydalanadi. So‘ngra 
unga ma’lum miqdorda soda va ohaktosh kukunlari qo‘shilib 
aralashma hosil qilinadi. Bu aralashma bo‘yi 80-150 m, diametri 2,5 - 
5 m li sekin aylanuvchi barabanli pechda 1100°C haroratgacha 
qizdiriladi.
Olingan massa maxsus bakda 60°C haroratli suv bilan ishlanadi. 
Natijada natriy alyuminat va natriy ferritlar suvda eriydi, kalsiy silikat 
esa suvda erimay, bak tagiga cho‘kadi. Keyin esa bu eritma bakdan 
chiqarilib, maxsus idishda gidrolizlanadi. Bunda natriy ferrit temir 
(III) -gidroksid tarzida cho‘kib ajraladi. Qolgan eritma suv quyilgan 
maxsus idishda karbonat angidrid bilan ishlanib, aluminiy gidroksidi 
olinadi. Aluminiy gidroksidi cho‘kma tarzida ajraladi, natriy karbonat 
esa eritmada qoladi. Aluminiy gidrooksid idishdan olinib, filtrlanadi, 
so‘ngra aylanadigan qiya pechda 950-1200 °C haroratgacha 
qizdiriladi. Bunda u parchalanib aluminiy oksidi hosil bo‘ladi.