O'zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

O'ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TIQXMMI “Milliy Tadqiqot universiteti”

Kafedra_________________________________________

MUSTAQIL ISH

Fan:________________________________________________

Mavzu: _____________________________________________
Bajardi: ___________________
Tekshirdi: _________________

2023- o’quv yili
Payvandlash turlari va payvand choklarining xisobi
Reja:

1. 
   Payvand turlari
   
2. 
   Payvand choklarining turlari
   

1. Payvand birikmalari turlari.
Materiallarni o’zaro atomar yoki molekulyar bog’lanishi hisobiga ajralmaydigan qilib biriktirilishiga payvandlash deyiladi. Amalda bu maqsad uchun payvandlanuvchi metallarni payvandlash joylari eritilib, kichik vanna hosil etiladi va uni havoda sovishida kristallanib chok olinadi yoki payvandlash joylari yuqori plastik holga kelguncha qizdirilib, bosim ostida o’zaro yaqinlashtiriladi.
Bunda yuzalaridagi oksid pardalar parchalanib, iflosliklar ajralib, yuza g’adir–budurliklari ezilib, atomlararo tortishish kuchlari hisobiga bog’lanib chok olinadi. Bu usullarda har xil qalinlikdagi metallar va ularning qotishmalarini, nometall
materiallar yerda, suv ostida va koinotda payvandlanadi. CHunki bu usul ajralmaydigan birikmalar olishdagi boshqa usullar (kovsharlash, mixni porchinlab biriktirish)ga qaraganda puxta birikmalar olinishi, tejamliligi, ish unumining
yuqoriligi va boshqa afzalliklariga ko’ra texnikaning barcha sohalarida keng qo’llaniladi.
Metallarni payvandlash usuli odamlarga juda qadimdan ma’lum bo’lib o’sha zamonlarda metallarni yer o’choqlarda qizdirilib, ularni birikish joylarini birini ustiga ikkinchisini qo’yib zarblab payvandlaganlar. Lekin bu usulning nazariy
asoslari faqat XIX asr oxiri XX asr bosfjjaridagina yaratila boshlandi. Bu borada V. V. Petrovning xizmatlari g’oyat katta, u 1802 yilda elektr yoyining xususiyatini o’rganib, yoy issiqligida metallarni payvandlash mumkinligini aytdi. 1882 yilda N. N. Benardos elektr yoy yordamida ko’mir elektrod bilan metallarni payyandlashni (1–rasm, a), 1888 yilda esa N. G. Slavyanov elektr yoy yordamida metall elektrodbilan metallarni payvandlash usulini, metall vannani havo tarkibidagi chok sifatiga zararli 2, N2, H2, gazlarni ta’siridan himoya qilish uchun flyus sifatida maydalangan shishadan foydalanishni, shuningdek, metallarni payvandlash vaqtida payvandlash joyi tomon elektrodni sarflanishiga ko’ra bir tekisda uzatib turuvchi mexanizmni ham ixtiro etdi (1–rasm, b).

Metallami elektr yordamida payvandlash usullari sxemasi:
a - N. N. Bernardos usuli: 1 − ko’mir elektrod; 2 − chok bob sim; b - N. G.Slavyanov usuli: 1 − metall elektrod.
1907 yilda esa O. Kelberg maxsus qoplamali metall elektrodlardan foydalanishni tavsiya etdi. Bunday elektrodlar bilan metallami elektr yoy yordamida dastaki payvandlashda qoplama erib yoyni barqaror yonishi ta’minlanib, vanna havoning zararli gazlari ta’siridan himoyalanib, sifatli choklar olindi. Keyinchalik zarur payvandlash mashinalar, yangi-yangi payvandlash usullar va texnologiyalar (masalan, metallami flyus qatlami ostida elektr yoy yordamida, elektroshlak, elektron nur, plazma yordamida payvandlash va boshqa usullar) yaratildi. Hozirda 70 dan ortiq usullar mavjuddir. Payvandlash birikmalarining pishganligini pasaytiradigan nuqsonlarhilma-xildir, ularni tashki va ichki nuqsonlarga ajoyib qilish mumkin.
Asosiy tashqi nuksonlarga chokning eni va balandligi ishlab talabdan chetga chiqishi metal, to'liqchalar, tob toshlash, chok yonining keragi, tashqidarzlar, chala chok, toshma va boshqalar kiradi;
Asosiy ichki nuqsonlarga g‘ovaklar, ichki darzlar, bush bog‘langan choklar va boshqalar kiradi.
Ayrim nuqsonlarning kelib chiqishi sabablari bilan tanishamiz:
a) Chala. Asosiy metal bilan chok metallining ba'zi joylarida joy chala deb ataladi. Chala ko'p uchradigan va juda xavfli nuqson, shuning uchun uni butunlay o'yib tashlab qayta tiklash kerak; (4-rasm)
b) G‘ovaklar. G'ovaklar suyuq metall qo'yishda erigan gazlarning (ayiqsa, vodorod va azot) to'la ajoyib chiqmasligi tufayli hosil bo'ladi.G'ovaklanishiga asosy sabab elektrod ko'plamasining namligi yoki gorelka alangasining no Rostlanganligidir; (5-rasm)
s) Toshma. Elektrod yoki chokbop simning asosiy metall yuzasi haloki etarli darajasida qizimasdan unga suqlanib tushishi yoki o'rnatish metallining ortiqcha natijada u tosha boshlanadi. Toshmalarni o'yib toshlab, boshqa chokda chala bor yoki yo'qligi tekshirilib ko'riladi. (6-rasm)

Dastaki elektr yoyli payvandlash – bu usti qoplangan metal elektrodlar yordamida payvandlash. Payvandlashning eng eski va universal usuldir. Elektr yoyni xosil qilish va ushlab turish uchun elektrodlarga va payvandlanadigan buyumga o’zgaruvchan yoki o’zgarmas payvand toki yetkaziladi.

Elеktrod bilan payvandlanadigan mеtall oraligidagi ionlashgan gaz va bug’ muhitidan ōtib turuvchi kuchli elеktr razryad elеktr-yoy dеb ataladi.
Anodda - 26000C, katodda - 24000C, yoyda - 6000...70000C.
Yoy ta’sirida elektrodning metall o’zagi, uning qoplamasi, buyum metalli eriydi. Elektrod metallning shlak bilan qoplangan tomchilari payvand vannaga o’tadi va bu yerda asosiy metall bilan aralashadi, erigan shlak esa vanna sirtiga suzib chiqadi . Payvand vannaning o’lchamlari payvandlash rejimlariga va chokning fazoda joylashishiga, yoyni buyum sirti boylab surilish
tezligiga, payvand birikmaning konstruktsiyasiga, birikmaning payvandlanadigan chetlariga ishlov berishga va boshqalarga bog’liq. Ular odatda quyidagi chegaralarida bo’ladi: chuqurligi 6 mm, eni 8-15 mm, uzunligi 10-30 mm gacha bo’ladi.
Yoy uzunligi – bu buyum va elektrod orasidagi masofa. Dastaki payvandlashda yoy uzunligi payvandlash shroitlariga va elektrod markasiga ko’ra (0,5-1,2)del oraliqda bo’lishi kerak. Yoy uzunligi bundan kichik bo’lsa chok shakllanishini yomonlaydi va qisqa tutashuvga olib kelishi mumkin. Yoy uzunligi oshib ketsa chok chuqurligi kamayadi, elektrod metallning sachrashi ko’payadi, chok sifatining mexanik xosalari ham, shakli ham yomonlashadi.
Elektrod qobig’i erish natijasida yoy atrofida va payvand vanna ustida havoni siqib chiqaruvchi va shu bilan payvand chokni himoyalovchi gaz muhiti xosil bo’ladi. Gaz muhitida legirlovchi elementlar, elektrod va asosiy metall bug’lari ham bo’ladi. Yoy elektrod uchini payvandlanayotgan buyumga qisqa tegizganda yonadi. Qisqa tutashuv toki o’tishi va elektr qarshiligi natijasida elektrod uchi yuqori temperaturagacha tez qizib ketadi, bu temperatura ta’sirida elektrod buyumdan 3-4 mmga qo’tarilganda, gaz oraligi ionizatsiyalashadi va payvand yoy paydo bo’ladi.

Payvandlash davomida elektrod uchta yo’nalishda harakatlanadi.
Birinchi harakat – elektrodni o’z o’qi bo’lab sekinlik bilan
ilgarilanma harakati. Bu bilan elektrodni erishi bilan yoy doimiy
uzunlikda bo’lib turadi.
Ikkinchi harakat – elektrodni chok o’qi bo’ylab harakati. Bu
harakatni tezligi tok kuchi, elektrod diametri, elektrodni erish tezligi, chok turi va boshqa omillar.
Uchinchi harakat – elektrodni chokka tik harakati. Bu harakat
chokning eni va chuqurligini ta’minlaydi. Elektrod uchining ko’ndalang yo’nalishdagi tebranma harakati payvand birikmaning chetlarini tayorlashga, material xossalariga, payvandlovchining tajribasig bog’liq.
Bunday tebranma harakat eni (1,5-5)del ga teng bo’lgan chok xosil bo’lishiga olib keladi.
Elektr yoy deb elektrod bilan payvandlaniladigan metallar oralig’idagi ionlashgan gaz va bug’ muhitidan o’tib turuvchi kuchli elektr razryadlariga aytiladi.
Yoyni hosil qilish uchun elektrod uchini payvandlanadigan metall (zagotovka)ga qisqa tutashtirib darhol 3–4 mm ga uzoqlashtirmoq lozim. Elektrod zagotovkaga qisqa tutashganda uning kichik yuzadan katta kuchli tokni o’tishida yuzalar o’ta qizib, tezda eriydi va eriyotgan elektrod uchi elektromagnit, sirt tortish kuchi va gazlar bosimi ta’sirida siqilib, ingichka tortib, pirovardida uziladi. Bu sharoitda elektrod (katod) yuzidan ajrayotgan elektronlar juda katta tezlikda zagotovka (anod) tomon harakatlanib oraliqdagi gaz va bug’atom (molekula)larni bombardimon qilib, manfiy va musbat ionlarga parchalaydi. Manfiy zaryadli ionlar anod yuziga, musbat zaryadli ionlar esa katod yuziga kelib urilishda kinetik energiyalari issiqlikka va yorugiik energiyalarga aylanadi va yoy barqaror yonadi. Aniqlaganlarki, ajralayotgan issiqlikning – 43%i katodda, 36%i anodda va qolgani yoy ustunida taqsimlanadi.
SHuni qayd etish joizki, metallarni payvandlashda tok kuchini I= 3000 A, va kuchlanishining 10–50 V oralig’ida o’zgartirila olinishi, uning quvvatini 0,01 dan 150 kVt gacha rostlash mumkinligi turii qalinlikdagi har xil metallarni payvandlashga imkon beradi. Metall elektrod bilan payvandlanuvchi metall orasida elektr yoyni oldirish.
Agar yoy uzunligi o’zgarmas (ly=onst) bo’lib, tok kuchi 100 A gacha oshganda zaryadlangan zarrachalar soni ortib, yoy ustuni qarshiligi kamayadi. SHuning uchun yoy pasayuvchi statik xarakteristikali bo’ladi (I-uchastka). Agar tok kuchi 100–350 A boisa, yoy ustini siqilib, gaz hajmi kamayadi.
Natijada zarrachalar sonining ortish tezligi kamayad. SHu sababli yoy kuchlanishi tok kuchiga bogiiq bo’lmaydi va yoyning statik xarakteristikasi qat’iy bo’ladi (II-uchastka). Agar tok kuchi 350 A dan ortsa yoy ustuni yanada kuchliroq siqiladi va gaz hajmi kamayadi va qarshiligi ortadi. SHu sababli yoyning statik xarakteristikasi ortuvchi bo’ladi (III-uchastka).

(А, Б) - payvandlanadigan chetlari kam qizdiriladi;
(В,Г,Д) - payvandlanadigan chetlari me’yorda qizdiriladi;
(Е–Ж) - payvandlanadigan chetlari kuchli qizdiriladi;
(З, И) - payvandlanadigan chetlarining bittasi kuchli qizdiriladi;
(K) – chok ildizi yaxshi qizdiriladi.
Yoy quvvati tok kuchiga, kuchlanishiga, elektrodlar materialiga, elektrodlararo muhit va boshqalarga bogiiq. Agar elektrodlar materiali, oraliq muhitni bir deb olsak, yoy ajratgan issiqlik quvvatini quyidagi formula bo’yicha ifodalash mumkin:
Qy=K·I·U, J/s
bo’ladi.
Bu yerda, K − tok kuchlanishining nosinusoidal koeffitsienti (o’zgarmas tokda K=l, o’zgaruvchan tokda K=(0,7–0,9); I − tok kuchi, A; U − tok kuchlanishi.
Ma’lumki, metallarni elektr yoy yordamida payvandlashda ajralayotgan barcha issiqlik zagotovka va elektrodni suyultirishga sarflanmaydi.
Bevosita payvandlashga sarflanadigan quvvat effektiv quvvat deyiladi va u quyidagicha ifodalanadi: Q= Q
y·η, J/s
Bu yerda η − yoy issiqligidan foydalanish koeffitsienti (raasalan, metallarni qoplamali metall elektrod bilan elektr yoy yordamida dastaki payvandlashda bu koeffitsient 0,7–0,85, flyus qatlami ostida metall elektrod sim bilan elektr yoy yordamida avtomatik payvandlashda esa (0,83–0,93 orasida bo’ladi).
Metalllarning mavjud usullarda texnikaviy talablarga javob bera oluvchi darajaga ko'ra yuqori darajaga ko'tarilishi mumkin
deiladi.Metall va qotishmalarni o'z ichiga oluvchi ushlaganligi kimyoviytarkibiga, tarkibidagi metallmas qo'shimchalarning xiliga, hududigataqsimlash va taqsimlash usulining to'g'riligiga bog'liqlik. Aniqki, turli metall konstruksiyalarni olishda asosiy materiallar qotishmalarning spesifikligi uchun sabablar turlicha ishlab chiqariladi. Kuzatishlar qo'llab-quvvatladiki, turli qalinlikdagi kam uglerodli oddiy va legirlangan po'latlar istilgan tozalanadi. Po'lat tarkibida uglerod hududida 0 30% ortishi bilan birga termik ishlashidagi haroratda to'planishi sabab bo'ladi yomonlashadi, chunki u murrtlashib, darz ketishga moyil qoladi. Shu sababli tarkibda 0,30-0-,42% gacha uglerod ishlab chiqarilgan po'latlar qoniqarlidarajaga qarab kichraytirishadi.
Pulatlar tarkibida uglerod hududida 0,42-0,55% gacha bo'lsa, unda po'latlarni oladilar. Agar po'latda uglerod hududida 0,55% dan ortiq bo'lsa, u yomon olinadi. Cheklangan darajada va yomon kerakli bo'lgan, sifatli choklar olish uchun ularni 5 lashdan oldingi 10-500 S gacha qizdirish, xavfsizlikka olingandan keyin termik ishlash kerak.
Cho'yin tarkibida uglerodning ko'pligi sababli u mo'rt bo'lib, po'latlarga biroz yomon qilinadi. Rangli metallar qurol qotishmalarining issikligini oksidi yaxshilanishi, oson ishlanishi, hislarli darajadada ahamiyatli kengayishi, gazlar (kislorod, azot, vadorot) ni yutishi va boshqa narsalari lashda ma'lum qiyinchilik to'lanadi.
Q- issiqlik quvvati, kal/s;
0.24- elektor energiyasini issiqlikka aylantirish koeffitsenti, kal/Vts ;
k- O`zgaruvchan tokda yoy quvvatining pasayish koeffitsenti, (0.7-0.97);
ICB- Payvandlash toki, A;
Uд- Yoy kuchlanishi, V;
Yoyni yondirish uchun payvandchi elektrod uchini metallga tegizadi, keyin tezda uni 2-4 mm chetlashtiradi. Shu vaqtda yoy hosil bo'ladi. Bu yoy doimo bir xil uzunlikda bo lishi uchun elek- trod erishiga qarab sekin-asta pastga tushirib boriladi. Yoy hosil bo'lguniga qadar payvandchi yuzini qalqon yoki maxsus qalpoq bilan to sishi kerak.
Zaryadlangan elementar zarrachalarning elektr maydon yo‘nalishidagi xarakatlanish tezligi elektr maydon kuchlanganligiga proportsional ravishda ortadi.
W - zaryadlangan zarrachaning xarakatlanish tezligi,
E - elektr maydon kuchlanganligi,
B - proportsionallik yoki xarakatchanlik omili.
Kuchlanganlik qancha katta bo‘lsa, dreyf tezligi shuncha katta bo‘ladi. Zaryadlangan zarrachalarning xarakatchanligi qancha katta bo‘lsa, ularni elektr maydonga ko‘chirish shuncha oson amalga oshiriladi.
Zaryadlangan elementar zarrachaning xarakatchanligi uning zaryadi kattaligiga, erkin yugurish kattaligiga, zarracha massasiga va uning issiqlik xarakatining eng katta extimolli tezligiga bog’liq. Bu bog’lanishni frantsuz olimi Pol Lanjeven tomonidan gazlarning klassik kinetik nazariyasi asosida aniqlangan edi:
λ - zarrachaning erkin yugurish yo‘li (sm) da;
m - zarrachaning massasi;
Ū - zarrachalarning issiqlik harakati o‘rtacha kvadratik tezligi, smG`sek xisobida.

Payvandlash yoyini uzluksiz tok bilan ta’minlovchi agregatga tok manbai deyiladi.

Amalda metallarni payvandlashda ko’proq o’zgaruvchan tokdan foydalaniladi, chunki o’zgaruvchan tok transformatorlarning konstruktsiyasi oddiy, boshqarish qulay, F.I.K. yuqori, magnit maydoni ta’siriga beriladi va narxi arzon.
SHu sababli STSH, TS, TD, TSK tip transformatorlardan keng foydalaniladi, o’zgaruvchan tok manbalari bo’lmagan joylarda esa o’zgarmas tok manbaidan foydalaniladi. Lekin, o’zgarmas tok elektr yoyi o’zgaruvchan tokka qaraganda barqarorroq yonadi. (Agar elektrod tok manbaining manfiy qutbiga ulansa to’g’ri ulash, musbat qutbiga ulansa, teskari ulash deb yuritiladi.) Zarur hollarda o’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka aylantirib beradigan PS–300, PS–500 va boshqa tip tok o’zgartkich agregatlardan, shuningdek, o’zgaruvchan tokni o’zgarmas tokka to’g’rilovchi to’g’rilagich agregatlaridan ham foydalaniladi.
To’g’rilagichlar ishlashida yarim o’tkazgich elementlari metall bilan kontaktlanganda tokni bir tomonga yaxshi o’tkazadi. Tok to’g’rilagichlarning selenli, kremniyli va boshqa xillari bor. Ularning F.I.K. yuqori, aylanuvchi qismlari yo’q va shovqinsiz ishlaydi. Sanoatimiz VSU–300, VSU–500 va boshqa tipdagi tok to’g’rilagichlar ishlab chiqaradi. Payvand yoyni ōzgarmas va ōzgaruvchan tok bilanta'minlovchi agrеgatlar tok manbalari dеyiladi:
1.payvandlash transformatorlari.
2. payvandlash generatorlari.
Payvandlash transformatorlari elеktr tarmoqdan kеlayotgan tok kuchini oshirib, kuchlanishni kamaytiradi.
Payvandlash gеnеratorlari ōzgarmas tokni ishlab chiqaradi.

Transformatorning birlamchi chulg’ami orqali 220 yoki 380 V tok ōtganda ōzgaruvchan magnit maydoni hosil bōladi. U ikkilamchi chulg’am oramlari bilan kеsishganda unda 50 - 60 V ōzgaruvchan tokni uyg’otadi.

Õzgaruvchan tokni ōzgarmas tokka aylantirish uchun tog’rilagich agrеgatlari qōllaniladi.Payvandlash gеnеratorlari ōzgarmas tokni ishlab chiqaradi.



Payvandlash davomida elektrod uchta yo’nalishda harakatlanadi.
Birinchi harakat – elektrodni o’z o’qi bo’lab sekinlik bilan ilgarilanma harakati. Bu bilan elektrodni erishi bilan yoy doimiy uzunlikda bo’lib turadi.
Ikkinchi harakat – elektrodni chok o’qi bo’ylab harakati. Bu harakatni tezligi tok kuchi, elektrod diametri, elektrodni erish tezligi, chok turi va boshqa omillar.
Uchinchi harakat – elektrodni chokka tik harakati. Bu harakat chokning eni va chuqurligini ta’minlaydi. Elektrod uchining ko’ndalang yo’nalishdagi tebranma harakati payvand birikmaning chetlarini tayorlashga, material xossalariga, payvandlovchining tajribasig bog’liq. Bunday tebranma harakat eni (1,5-5)del ga teng bo’lgan chok xosil bo’lishiga olib keladi.
Elektrodlar ikki xil bo’ladi:
1.erib ketadigan –suyqlanadigan (pōlat, chōyan, rangli mеtallar)
2. erimaydigan –suyuqlanmaydigan (kōmir, grafit, volfram)
Pōlat elеktrodlar (1-12 mm, uzunligi 350...400 mm) maxsus kam uglеrodli simlardan tayyorlanadi (Св08, Св-08A), sim tarkibiga chok mustahkamligini oshirish uchun marganеs qōshiladi (Св-08ГA, Св-10ГA )
Kōmir elеktrodlarning diametri 6-30 mm oraliqda, uzunligi 300 mm gacha bōladi.

Po’lat elektrodlar simlari ustiga mahsus qoplamalar prеsslanadi. Qoplama moddalarining vazifalari: titan oksidi,marganеtsli ruda, rutil, marmar, bōr. yoyning barqaror yonishini ta'minlaydi, chokni O2 va N2 dan himoyalaydi shlak qatlami hosil qilib sovishni sekinlashtiradi. Fеrro qotishmalar va lеgirlovchi elеmеntlar chok sifatini oshirish: tеmirni oksiddan qaytarish va chokni legirlash.
Masalan УОНИ 13/55 markali elеktrod qoplamasi tarkibiga
quyidagilar kiradi: 54% marmar, 21% marganеsli ruda, 13% dala
shpati, 20% fеrromarganеs, 9% kraxmal va 30% suyuq shisha.

Elektrod bilan payvandlanadigan metall oralig’idagi ionlashgan gaz va bug’ muxitidan o’tib turuvchi kuchli elektr razryadiga payvandlash yoyi deyiladi.
Yoyning tashqi ko’rinishi uning yonish sharoiti bilan belgilanadi.
Agar elektr payvandlash yoyining sxemasiga nazar tashlasak, yoy metall elektrod 1 bilan payvandlanayotgan metall 2 orasida yonib metall vannasi 3 ni hosil qilishini ko’ramiz. Yoy ustunida temperatura 60000 ga, anod va katod uyalarida esa 2000-30000 ga yetadi. Yoy hosil qilish uchun elektrod uchini asosiy metallga bir on qisqa tutashtirib 3-4 mm uzoqlashtirish kifoya. Bu prosessni tushunib olish uchun yoy hosil qilish ketma-ketligini kuzatamiz.
Ma’lumki, elektrodni metallga tekkizishda uning tegib turgan nuqtalaridagi zichligi nihoyatda katta (20-100 a/mm2). Payvandlash yoyining bo’lgan tok ayrim-ayrim kontakt nuqtalaridan nazariyasi: 1-elektrod; 2-payvandlanadigan o’tib, ularni shu ondayoq suyuqlantirib metall; 3-vanna yuboradi. Natijada elektrod bilan metall orasida suyuq metallning yupqa pardasi hosil bo’ladi.
Metall elektrod bilan payvandlanuvchi metall orasida elektr yoyini yondirish elektrodning qisqa tutashuvi; б-yupqa suyuq metall pardasining hosil bo’lishi; в-bo’yin hosil bo’lishi; г-elektr yoyning hosil bo’lishi. Keyingi daqiqada, ya’ni payvandchi elektrodni yanada uzoqlashtirishida suyuq metallda bo’yin hosil bo’ladi. Bo’yinda tok zichligi, binobarin, metall temperaturasi yanada ortadi, bu esa suyuq, metallning bug’lanishiga olib keladi va natijada bo’yin uziladi va oraliq gazlar bug’larga to’ladi.
Elektrod (katod)ning qizigan yuzasidan elektronlar (elektrik maydon ta’sirida) katta tezlikda uchib chiqib, asosiy metall (anod) tomon harakatida oraliqdagi gaz molekulalari (metall bug’i atomlari) bilan urilib, ularni ionlashtiradi. Natijada, yoy oralig’idagi muhit elektr o’tkazgich muhit bo’lib qoladi va u orqali elektr toki o’taveradi (razryad mavjud bo’ladi).
Ma’lumki, gaz va bug’lar odatdagi fizikaviy sharoitlarda elektrik neytral muhit hisoblanadi. Gazda elektr zaryadlari bo’lgan zarrachalar mavjud bo’lgani taqdirdagina undan elektr toki o’ta boshlaydi. Gazda elektronlar, musbat ionlar, manfiy ionlar bo’lganda bunday gaz ionlashgan gaz deb ataladi. Moddaning elektr toki bilan zaryadlangan zarrachalari ionlashgan gaz muhitida elektr energiyasini tashiydi.
Metallarni dastaki usulda payvandlashning yuqori ishi unumli usullari yaratilganligiga qaramay ayniqsa, qalin metallarni sifatli, yanada unumliroq payvandlash usullari ustida olib borilgan izlanishlar natijasida ayni payvandlash usuli yaratildi. Bu usuldan qalinligi 2–100 mm gacha bo’lgan po’latlar, u, Al, Ti va ularning qotishmalarini payvandlashda keng qo’llaniladi. Quyida payvandlash avtomatning nazariyasi keltirilgan. Flyus qatlami ostida metallarni avtomatik payvandlash avtomatining nazariyasi: 1 − elektrod; 2 − uzatish mexanizmi; 3 − bunker; 4 − flyus; 5 − shlak; 6 − erimagan flyusni so’rish trubkasi; 7 − payvandlanuvchi metall. Nazariyadan ko’rinadiki, uzatish mexanizmi (kallagi) 2 uzatmalari yordamida kassetaga o’ralgan 1–6 mm li elektrod sim 1 ni payvandlash zonasiga uzatadi.
Payvandlashda kallak bilan yoy va bunker 3 hali payvandlanmagan tomon avtomatik suriladida undan flyus to’kiladi. Flyus qatlami ostida yoy barqaror oldirib yonib, chok bostirila boradi. Bunda flyus metall vannani havodan muhofaza qilish bilan chok sifatini yaxshilashga ko’maklashadi.
Metallarni flyus qatlami ostida elektrod sim bilan yoy yordamida uchma–uch qilib avtomatik payvandlashni bo’ylam qirqim sxemasi: 1 − elektrod sim; 2 − flyus; 3 −suyuq shlak; 4 − payvand chok; 5 − metall vanna; 6 − elektr yoy; 7 −payvandlanuvchi metall. Metallarni flyus qatlami ostida metall elektrod sim bilan elektr yoy yordamida uchma–uch qilib avtomatik payvandlashni bo’ylama qirqimi keltirilgan.
Nazariyadan ko’rinadiki, elektr yoy elektrod sim i bilan pay vandlanuvchi metall 7 orasida yonib, u ajratayotgan issjqlikda payvandlash joyi va flyusning bir qismi eriydi. Yoy yonish joyida erigan flyus bilan metall orasida ularni bug’lari gazlari bilan to’lgan zona hosil bo’ladi. Yoy esa vertikal hplatdan pay vandlash yo’nalishiga teskari tomonga biroz og’ib, siiyuq metallni og’gan tomonga siqa borib vanna hosil bo’ladi.Ajralayotgan suyuq shlak metalldan engilligi sababli uning sirtiga ko’tariladi. SHlakning issiqlikni yomon o’tkazishi tufayli vanna sekin sovish natijasida vanna o’zida erigan gazlardan va nometall qo’shimchalardan deyarli tozalanadi.
Payvandlashda chok sirtidagi erimagan flyus pnevmatik qurilma yordamida bunkerga surila boradi. Payvandlanadigan metall xiliga, qalinligiga ko’ra flyus (masalan, OSS–45 yoki AN–348), olinib, tegishli elektrod sim markasi va payvandlash rejimi belgilanadi. CHok bostirib bo’lingach uning sirtidagi shlak qatlami ajratiladi. Bu usul metallarni dastaki payvandlashga qaraganda 5–10 marta unumlidir.
Payvand choklari payvandlash uchun qismlarni ulash usuli sifatida tushuniladi. Bir nechta asosiy turlar mavjud, ulardan foydalanish har qanday elementlarni joylashtirishga imkon beradi:
1.Butt; 2.Burchak; 3.Tavrovoe; 4.Oxiri; 5.Perchinlar bilan.
Payvand choklarining turlarini har xil xususiyatlar bilan ajratish mumkin. Keling, ulardan ba'zilarini taqdim etamiz:
Tashqi tomondan: konkav, qavariq, tekis. Konkavlar tugallangan ulanishga biroz zaiflik beradi, qavariqlari, aksincha, mustahkamlangan hisoblanadi va og'ir yuklarga chidamli kuchli payvand chokini yaratish zarur bo'lganda ishlatiladi;
Amalga oshirish usuli bo'yicha: bir tomonlama yoki ikki tomonlama. Payvandlash ikkala tomondan ham amalga oshirilishi mumkin (bu juda keng tarqalgan, chunki bu qismga ko'proq kuch beradi) va bir tomondan;
O'tishlar soni bo'yicha: bitta o'tish va ko'p o'tish. Ikkinchisi katta o'lchamlari va kuchliligi bilan ajralib turadi;
Payvandlangan qatlamlar soni bo'yicha: bitta va ko'p qatlamli. Ikkinchisi qalin metallar bilan payvandlashda ishlatiladi;
Uzunligi bo'yicha: nuqta, zanjir, shaxmat taxtasi, intervalgacha, qattiq. Bu xususiyat payvand chokining butun tikuv bo'ylab qanday yasalganligini aks ettiradi. Spot kontaktli payvandlash uchun xosdir. Qolgan nomlar kichikroq tikuvlarning uzunligi haqida gapiradi, ular uzunroq asosiy qismini hosil qiladi;
Ta'sir yo'nalishi bo'yicha: ko'ndalang (zarba perpendikulyar), uzunlamasına (zarba tikuvga parallel), kombinatsiyalangan (ko'ndalang va uzunlamasni birlashtiradi), burchakli (kuch burchak ostida qo'llaniladi);
Funktsional jihatdan: kuchli, zich, muhrlangan. Bu belgi maxsus talablarga rioya qilish zarurligini belgilaydigan qismning keyingi ishlashi bilan bog'liq;
Kengligi bo'yicha: ip (tikuv elektrod diametriga teng) va kengaytirilgan (tebranuvchi harakatlar natijasida hosil bo'lgan).