A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

2 - kalibrlovchi qismi; 
yalanadi va har gal kiryalanganda hosil b o i- 
3 - chiqish konusi. 
gan naklyop yumshatish y o ii bilan yo‘qo- 
tiladi, tayyor buyum yana yumshatiladi va 
so‘ngra metall tayyorlanma maxsus stanlarda kiryalanadi.
Kiryalash stanlari barabanli va zanjirli boiadi. Stanlar bir 
barabanli va ko‘p barabanli b oiish i mumkin. Bir barabanli stanlaming 
q u w ati 1,5-50 кВт, tortish tezligi 240 m/min gacha, ko‘p barabanli 
stanlaming q u w ati 150 кВт gacha, tortish tezligi esa 2500 m/min va 
undan ortiq boiadi. Bir barabanli stanlar sim va ingichka quvurlar 
kiryalash uchun ishlatiladi. Zanjirli stanlar ancha baquvvat b o iad i va 
ulardan chiviqlar, proffillar hamda yo‘g‘onroq quvurlar kiryalashda 
foydalaniladi. Zanjirli stanlaming ba’zilarida bir vaqtning o‘zida uchta 
va undan ortiq buyum kiryalash mumkin. Zanjirli stanlaming tortish 
toshi 15-160 t (1,5-6,0 mN), tortish tezligi esa 20-50 m/min boiadi.
bajarilishi mumkin.
9.4-rasm. Yaxlit 
volokaning tuzilish 
sxemasi:
1 - kirish konusi;
148

---

Prokatlashning yana bir necha turlari mavjud. Masalan, po‘lat filtr 
qizdirib va sovuqlayin prokatlash, prokatlashning maxsus usullari, 
rangli metall va qotishmalarni prokatlash, ultratovush yordamida 
prokatlash hamda quymasiz prokatlash jarayonlari sanoatda keng 
qo‘llaniladi.
9.4. Metallami presslash
M a’lumki, iqtisodiyotning turli sohalarida presslab tayyorlangan 
buyumlar juda keng ishlatiladi.
Tayyorlanmani (metall yoki qotishmalarni) m aium haroratgacha 
qizdirib, uni matritsa teshigidan siqib chiqarish jarayoniga presslash 
deyiladi. Presslash jarayonida teshik orqali siqib chiqarilgan 
metallarning (buyum yoki detaining) ko‘ndalang kesimi shu teshik 
shakliga - doira, kvadrat, to‘rtburchak, oltiburchak yoki boshqa biror 
shaklga kiradi.
Odatda, presslash orqali diametri 5 dan 300 mm gacha boigan 
chiviqlar, ichki diametri 18 dan 700 mm va devorining qalinligi 1,25 
dan 50 mm gacha bo‘lgan quvurlar hamda bosim bilan ishlashning 
boshqa jarayonlari bilan tayyorlash mumkin boim agan murakkab 
shakllar buyumlami ham hosil qilish mumkin. Bu usul bilan ishlab 
chiqarilgan buyumlar o‘lchamlarining yuqori aniqligi bilan farq qiladi.
Presslash orqali aluminiy, titan, magniy, rux va ulaming 
qotishmalaridan, uglerodli va legirlangan poiatlardan zarur buyumlar 
hosil qilinadi. Bundan tashqari, qiyin eruvchi metallami vakuumda 
yoki inert gazlar muhitida presslash yo‘li bilan kerakli buyum (detal) 
lar olinmoqda. Presslash uchun zarur tayyorlanma sifatida asosan quy­
malar ishlatiladi. Bunday tayyorlanmalarning oicham lari (diametri, 
uzunligi va boshqalar) ishlatiladigan pressning quw atiga va olinishi 
kerak bo‘lgan buyumning shakliga bog‘liq boiadi. Presslashdan oldin 
tayyorlanmalar bosim bilan ishlash haroratigacha qizdiriladi.
Sanoat miqyosida presslashning ikki xil usuli mavjud. Bulardan 
biri to'g'ri presslash, ikkinchisi esa teskari presslash usullaridir. 
Shuni ta’kidlash joizki, teskari presslashda sarflanadigan kuch to‘g ‘ri 
presslashdagiga qaraganda 25-30 % kam boiadi, chunki konteynerda 
metall ishqalanmaydi. Teskari presslashda chiqindi ham kamayadi.
Ba’zi metall va qotishmalardan presslab buyum hosil qilishda 
matritsa teshigidan chiqish tezligi: duraluminiy uchun 4—6 sm/s,
149

---

aluminiy uchun 8 sm/s gacha, mis va uning qotishmalari uchun 12-15 
sm/s boMishi maqsadga muvofiqdir.
Bu jarayon aniq o ‘lchamli va murakkab shaklli buyumlar olishga 
imkon berish bilan birga juda unumlidir. Bu usuldan aviatsiya 
sanoatida aluminiy qotishmalaridan samolyot va raketa tuzilishida 
ko‘p ishlatiladigan murakkab shaklli buyumlar tayyorlashda, ayniqsa, 
keng koiam da foydalaniladi. Presslash jarayonida ishlatiladigan 
matritsalar, asosan, ЗХ2Б8, 38XM10A markali legirlangan po‘latlar 
va boshqa qattiq qotishmalardan tayyorlanadi.
Presslash jarayoni, asosan, turli gorizontal va vertikal gidravlik 
presslarda (presslash kuchi 1500-300000 
M
h
ga teng) olib boriladi. 
Presslash usullari ichida eng yuqori ish unumiga ega boMgani 
gidropresslash bo‘lib, ishlatiladigan suyuqlikning bosimi 3000 MPa 
gacha yetadi (yoki gidroekstruziyazm deyiladi) va portlash energiya- 
sidan foydalanadigan presslash jarayonlari hisoblanadi.