A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

9.6. M etallami shtamplash asoslari
Shtamplash deb, maxsus shtamplar yordamida bosim bilan ishlov 
berib murakkab shaklli buyumlar olish usuli tushuniladi. U quyidagi 
turlarga bo‘linadi:
1. Qizdirib shtamplash. Tanavomi qizdirib, maxsus shtamplarda 
shtamplab pokovkalar deb yuritiladigan buyumlar olinadi.
2. Portlatib shtamplash. Bunday shtamplashda suyuqlik yoki gaz 
bosimidan foydalaniladi, tanavor shu bosim ostida matritsa shaklini 
oladi.
3. Elektr gidravlik shtamplash. Bunday shtamplash portlatib 
shtamplashga o‘xshash bo‘lib, zarb to iq in i suyuqlikda hosil qilingan 
elektr razryadi bilan yuzaga keltiriladi.
4. Sovuqlayin shtamplash. Ko‘plab ishlab chiqarish sharoitida 
po‘latdan, rangli metallar va ulaming qotishmalaridan turli metall 
detallar ishlab chiqarishda shu usuldan foydalaniladi.
Shtamplashda hosil qilinadigan buyumlar (detallar) xalq xo‘jali- 
gining turli sohalarida juda keng ishlatiladi. Hajmiy shtamplashning 
mohiyati shundan iboratki, tanavordan ma’lum shaklli buyum 
(pokovka) hosil qilish uchun metall asbobning shu buyum shakliga 
mos bo‘shlig‘iga suyuq metall bosim ostida to‘ldiriladi. Shtamplash 
uchun ishlatiladigan asosiy asbob shtamp plitalari hisoblanib, ikki
152

---

(ostki va ustki) palladan iborat. Shtamplar ochiq va yopiq bo‘lishi 
mumkin.
Shtamplar maxsus poiatlardan tayyorlanadi va bir ariqcha (paz) li 
yoki ko‘p ariqchali (ko‘p pazli) shaklda boiadi. Biror shakldagi 
buyum (detal) tayyorlash uchun suyuq metall quyilib shtampdagi 
bo‘shliq (ariqcha) lar toidiriladi va tegishli shakl hosil qilinadi.
Shtamplash ham konstruksion materiallami bosim bilan ishlash 
usullaridan biri boiib, hosil qilinadigan buyumning shakli, asosan, 
shtamplash orqali hosil qilinadi.
Bu juda tejamli usul. Materiallami shtamplashda bug‘-havo 
bolg‘alari, taxtali friksion bolg‘alar, krivoshipli qizdirish shtamplari 
(KQSh), gorizontal bolg‘alash mashinalari (GBM), friksion presslar 
va boshqa tuzilishidagi mashinalar ishlatiladi.
Friksion bolg‘alar tushuvchi qismining ogirligi 0,5-2 t gacha 
b oiadi.
GBM bilan mayda pokovkalar, masalan, bolt, gayka, shayba, 
shpilka, parchinmix va shu kabilar olinadi.
Qizdirib hajmiy shtamplash, asosan, sanoatda ko‘plab yoki yirik 
turkumlab yuqori aniqlikdagi har xil shaklli va oicham li buyumlar 
olish uchun qoilaniladi.
Bunday shtamplash texnologiyasi quyidagi operatsiyalardan 
iborat: metallami kesib tanavor hosil qilish, tanavorni qizdirish, 
shtamplab termik ishlash, pokovkani kerakli rangga bo‘yash. Bu usul 
bilan qiyin deformatsiyalanadigan qotishmalarga ham ishlov berish 
mumkin.
Qizdirib shtamplashda shtamplanadigan material miqdorini to‘g ‘ri 
aniqlay bilish katta ahamiyatga ega, chunki material miqdori 
keragidan kam bo isa, shtamp bo‘shlig‘i to im ay qolib, buyum kemtik 
(nuqsonli) b o iib chiqadi, material miqdori keragidan ortiq boiganda 
esa ortiqcha metalldan kattagina pitr hosil boiadi yoki pokovkaning 
shakli buziladi.
Sovuqlayin hajmiy shtamplash usulidan uncha katta boim agan 
oicham dagi pokovkalami tayyorlashda foydalaniladi. Bunda ish 
unumi kamaymagani holda shtamplashda turli metall chiqindilari 
kamayadi, sirt (yuza) lar sifati yaxshilanadi, buyumning yuqori 
aniqlikda chiqishi ta’minlanadi.