A. X. Rasijlov, K. G. Baxadirov materialshunoslik va konstruksion

Botiq qilish - yassi tanavordan sirtqi konturi bo‘ylab bort hosil 
qilishdan iborat.
Chetini qayirish - yassi tanavoming sirtqi konturi bo‘ylab bort 
hosil qilish.
Bort chiqarish - teshik konturi bo‘ylab bort hosil qilish.
154

---

Bo‘rttirish (shakl berish) - havol tanavor ichidan teng 
taqsimlangan kuch ta’sir ettirish y o ii bilan uning shakli yoki 
oichamlarini o ‘zgartirish.
Siqish -  havol tanavorning ochiq uchi perimetrmi kichraytirish.
Qiyshiq prokatlash y o ii bilan, asosan, choksiz quvurlar olinadi. 
Qiyshiq prokatlashda bochkasimon jo ‘valar bir-biriga nisbatan 
m aium burchak ostida joylashib, har ikkalasi ham bir tomonga 
aylanadi. Natijada tanavorga bir vaqtning o‘zida ham aylanma, ham 
qaytma harakat beriladi. Prokat buyumlar, asosan, turli tuzilishidagi 
prokatlash stanlarida ishlab chiqariladi.
Ba’zan turli listlardan oz miqdordagi yirik buyumlar tayyorlashda 
murakkab shtamplar ishlatish iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq 
emas, shuning uchun bunday hollarda shtamplashning oddiy 
usullaridan, masalan, rezina yordamida shtamplashdan foydalaniladi. 
Bunda matritsa yoki puanson o‘mida rezina yostiq ishlatiladi.
Pressiz shtamplash. Keyingi vaqtlarda pressiz shtamplash usullari 
(portlatish, elektr-gidravlik va b.) ham sanoat miyosida juda keng 
qoilanilmoqda.
Ayniqsa, qalin list tanavorlardan turli buyumlar (detallar) hosil 
qilish uchun katta gabaritdagi mayda turkumli har xil portlovchi 
moddalar (trotil va boshqalar) ning portlash energiyalardan keng 
foydalanilmoqda. Bu usuldan, asosan, zanglamaydigan, yuqori 
mustahkamlikka ega boigan poiatlar, titanli va misli qotishmalardan 
detallar olishda foydalaniladi.
Mazkur usul juda tejamli ham samarali boiishi bilan birga, 10-14 
% gacha nisbiy uzayishga ega boigan metall va qotishmalardan turli 
buyumlar (detallar) ishlab chiqarishda qoilaniladi.
1938-yilda Rossiyada L.A.Yutkin elektr-gidravlik usulda shtamp­
lash usulini ishlab chiqdi. Bu usulda foydalaniladigan qurilmalar 
poydevor urishni talab qilmaydigan, kichik gabaritli, oson suriladigan 
ixcham konstruksiyalardan iboratdir.
Elektr-gidravlik usulda hatto plastikligi past materiallar ham 
yaxshi deformatsiyalanadi, hosil qilinadigan buyum (detal)lar 
oicham lari juda aniq chiqadi va qo‘shimcha mexanik ishlov berishni 
talab qilmaydi.
Shuning uchun bu usuldan list materiallardan samolyotlar, 
avtomobillar, fotoapparatlar va boshqalar uchun kichik hajmli detallar 
ishlab chiqarishda keng foydalaniladi.
155

---