A. Y. Normurodova molekulyar fizika (risola) Toshkent – “Lesson press” – 2023

Nazorat savollari

1. 
   Qanday jarayonga izotermik jarayon deyiladi?
   
2. 
   Boyl-Mariott qonuniga ta’rif bering.
   
3. 
   Izotermik jarayon grafigini tushuntiring.
   

2. 
   Gaz xajmining temperaturaga bog‘likligi. Gey-Lyussak qonuni
   

Ma’lumki, xar qanday jism isitilganda kengayadi. Xuddi shuningdek, gazlar xam isitilganda kengayadi. Misol uchun 0⁰S temperaturada gazning xajmi V₀, t⁰C temperaturada V_t bo‘lsin. U xolda
- ga
gaz hajmining termik koeffitsenti deyiladi. Bundan esa
V=V₀(1+t (1.5-2)
Fransuz olimi Gey-Lyussak gazning issiqlikdan kengayishini tekshirib, bosim o‘zgarmaganda xamma gazlarning xajm kengayishi koeffitsenti birday bo‘lib, son jixatdan 1/273 ga teng ekanligini aniqladi. Bosim o‘zgarmas bo‘lgan jarayonga izobarik jarayon deb aytiladi. (P=const).

yoki 273=T₀, 273+t⁰S=T ekanligini nazarga olsak.
(1.5-3)
ekanligi kelib chiqadi.
Shunday qilib, berilgan massadagi gazning bosimi o‘zgarmas bo‘lganda xajmi uning temperaturasiga to‘g‘ri proporsional. Bunga Gey Lyussak qonuni deyiladi.

P₁>P₂


5-rasm
V=V(t) grafigidagi R=const chiziqlarga izobara chiziqlari deb ataladi. (5-rasm).
Agar gaz xajmining temperaturaga bog‘liqligini Kelvin shkalasida ifodalansa 6-rasmdagi bog‘lanish xosil bo‘ladi.

6-rasm

Nazorat savollari

1. 
   Izobarik jarayon deb, qanday jarayonga aytiladi?
   
2. 
   Gaz hajmining termik koeffitsienti deganda Siz nimani tushunasiz?
   
3. 
   Gey-Lyussak qonuniga ta’rif bering.
   
4. 
   Izobarik jarayon grafigini tushuntiring.
   

3. 
   Gaz bosimining temperaturaga bog‘lik bo‘lishi. Sharl qonuni
   

Agar gazni germetik berk idishga solib, uni qizdira boshlasak uning bosimi orta borganini ko‘ramiz. Doimiy xajmdagi gaz bosimining temperaturaga bog‘lik ravishda o‘zgarishini 1787 yilda Fransuz olimi J.S.Sharl tekshirib, berilgan gaz massasini o‘zgarmas xajmda 1⁰S ga isitganda uning bosimi avvalgi bosimining xissasiga ortishini aniqladi.
(1.5-4) ga
gaz bosimining termik koeffitsienti deyiladi.
Bundan
(1.5-5)
(5-5) formulada ekanini inobatga olsak yoki kelib chiqadi. Agar 273=T₀K, 273+t⁰C=TK deb olinsa ekanligi ko‘rinadi. Shunday qilib, berilgan munosabatdan ideal gazning hajmi doimiy bo‘lganda bosimi uning temperaturasiga to‘g‘ri proporsional bo‘ladi.
Sharl qonunidan ko‘rinadiki, gaz bosimining termik koeffitsienti ga teng. Hajmi doimiy bo‘lgan jarayonga izoxorik jarayon deb aytiladi.
Bu vaqtdi R=R(t) mashtabida chizilgan chiziqqa izoxora chizig‘i deyiladi.
(7-rasm)

V₂₁


7-rasm



V₂₁


8-rasm
Xuddi shuningdek, bu chiziqlarni R=R(T) masshtabida ham chizish mumkin.
(8-rasm). Sharl qonunidan juda muxim bir xulosa kelib chikadi:
grafikni temperatura chizig‘i bilan kesishguncha davom ettirilsa (t=-273C⁰) bu temperatura gazning bosimi nolga teng bo‘lgan xolatni ifodalaydi. O=R₀(1+ t) dan bulganligi uchun 1+ t=0 ekanligi kelib chiqadi. Bundan esa bo‘lganligi uchun t=-273 kelib chiqadi. Shunday qilib, -273⁰S da gazning bosimi nolga teng bo‘ladi.
Ingliz olimi V.Tomson (Kelvin) temperaturaning noli deb -273⁰S ni qabul qilishni tavsiya qildi. Bu shkalaga Kelvin shkalasi deyiladi. -273⁰S ga esa mutlok nol temperatura deb ataladi. Kelvin shkalasida ham graduslarning kattaligi selsiy shkalasidagidek bo‘ladi. Fakat uning noli chap tomonga -273 birlikka siljigan.
Masalan: normal atmosfera bosimida Kelvin shkalasida muzning erish temperaturasi T₀=273K, suvning kaynash temperaturasi T=373K ga teng.
Shunday qilib, Kelvin va selsiy shkalalari o‘rtasida