A. Y. V a h o b o V, T. S. M a L ik o V

• X X asr tajribasi ogohlantiradi:
— a n iq sinflarga b o d in g an davlat m avjud bod m ay d i;
25

---

A.V. Vahobov. T.S. M alikov
— turli ijtimoiy tuzilmaga ega b o ig an davlatlar bir tarixiy davrda 
bo‘lishi mumkin;
— bir ijtim oiy-tarixiy tu zu m d an ikkinchisiga o ‘tish asrlar 
davom ida sodir b o ‘lishi m um kin;
— faqat ijtimoiy tuzilm a va texnologiyalarning emas, balki 
m oliyaning ham eksport qilinish ehtim oli mavjud.
N atural m unosabatlar ustunlik qilgan paytlarda hatto nisbatan 
rivojlangan m am lakatlarda ham pul o ‘zining barcha funksiyalarini 
bajara olmagan. Shunga mos ravishda pul m unosabatlarining tizimi 
sifatida moliya ham keng umumlashib ketgan emas. Ibtidoiy-jam oa 
tuzum ining xo‘jalik tuzilmasi to ‘g‘risida aniq m a’lum otlar yo'qligi 
uchun taxm in qilish mumkinki, doimiy davlat apparati ana shunday 
davlatningldaromadlari va xarajatlarini shakllantira olmagan. Davlat 
apparatining shakllanishi, unga tegishli b o ‘lgan funksiyalarning 
kengayishi, xususan, doim iy q o ‘shinlarga asos solinishi, y o ‘l 
qurilishining jorish etilishi bilan m oliyaning roli oshib borgaii\ 
Q uldorlik davlatlari darom adlarining asosiy m anbalari kontribu— 
siyalar, harbiy o ‘ljalar, natural soliqlar va boshqalar hisoblangan. 
M a ’lum bir m am lakatda m a ’lum bir davr m obaynida aholining 
qandaydir guruhlari pul ko‘rinishidagi soliqlarni to ‘lagan b o ‘lishi 
mumkin. Snunga qaramasdan, quldorlik tuzurhida pul ko‘rinishidagi 
soliqlar faqat tasodifiy ko‘rinishga ega edi. Xuddi shuningdek, natural 
xo‘jalik yuritishga asoslangan feodalizmda ham pullik soliqlar ustuvor 
bo ‘la olmas edi.
< S h u n i tu s h u n i s h m u h im k i, ja m i y a t n i n g t o v a r - p u l
mimosabatlariga o ‘tishi munosabati bilan iqtisodiy kategoriya sifatida 
moliya umumiylikxususiyatiga ega bo‘ladi. Biroq hatto ana shunday 
sharoitda h am davlat ehtiyojlarini qondirishning pulga bog‘liq 
bo'lm agan usullari saqianib qolishi mumkin. Buning m um toz misoli 
sifatida yoppasiga harbiy m ajburiyatni k o ‘rsatish m um kin.
M oliyaning tarixiy xarakterga ega ekanligi h ar qanday davlat 
o ‘z fu n k siy a la rin i a m alg a o sh irish i u c h u n z a ru r fo n d la rn i 
shakllantirish va ulardan foydalanish tizim ini yaratadi, degan 
xulosani chiqarishga im kon beradi. B unda fondlarni shakllantirish 
va u lard an foydalanish shakllari va m etodlari bir-biridan keskin 
farq qilishi m um kin. Biroq fondlarni shakllantirish m anbalari
26

---

-------------------------------------------------------------МйНт
cheklangan va hech bir davlat o ‘z ehtiyojlarini qoplash u chun 
darom adlarning yangi m anbalarini ixtiro qilishi m um kin emas. Bu 
yerda gap undirish shakllari emas, balki uning o b ’ektlari to ‘g*risida 
ketayapti. Ana shunday ob’ektlar sifatida har doim m ulk va darom ad 
maydonga chiqadi. Undirish shakllari to ‘g‘risida gapiriladigan b o ‘lsa, 
u holda hatto qadimgi grek davlatlaridayoq to'g'ri (bevosita) soliqlar 
bilan birgalikda egri (bilvosita) soliqlar ham paydo bo'lgan. T o ‘gbri 
(bevosita) soliqlar yer va m ol egalaridan olingan. U rush davrlarida 
esa mulkiy soliq joriy etilgan. Egri (bilvosita) soliqlar bojxona bojlari 
va savdoga solingan soliq shakllarida m aydonga chiqqan.
R im imperiyasida armiya u chun pulli to ‘lanm alar (yollanm alar 
va ofitserlar uchun) joriy etilgan. Bu va shunga o'xshash boshqa 
ehtiyojlar (tam oshalarni tashkil etish, ishsiz fuqarolarga yordam
ko‘rsatish va boshqalar) pulli xarajatlarni talab etgan. Shuning uchun 
ham harbiy o ‘ljalar va kontributsiyalarga qo'shim cha ravishda pulli 
soliqlar joriy etilgan. Q ulni sotish va sotib olish u ch u n to ‘lanadigan 
soliq a n a sh u n d ay so liq larn in g d a stlab k isid ir. N o o z iq -o v q a t 
buyum larini sotganlik u chun (1% m iqdorida) h am soliq undirilgan. 
U ru sh lar davrida h a r b ir fuqaro m o l-m u lk d an u n d irilad ig an
favqulodda soliq to ‘lagan. 5% m iqdorida undiriladigan m erosdan 
olinadigan soliq joriy etilgan. Ijtim oiy tuzum sifatida feodalizm
qullarga egalik qilish yoki patriarxal asosda rivojlangan. Biroq bu 
yerga xususiy egalik va dehqonlarning krepostnoyligiga asoslangan 
ijtimoiy tuzum ga keskin ta ’sir ko‘rsatm agan. K repostnoy (birikti— 
rilgan) dehqonlar yo‘q joyda feodalizm ham mavjud b o ‘lmagan.
H ar bir m am lakatda m arkazlashtirilgan hukum atning roli va 
uning funksiyalari feodallarning ta ’siri ostida belgilangan. Feodal 
o ‘zi egalik qiladigan joy chegaralari doirasida o ‘z soliqlari tizim ini 
joriy etgan. M arkaziy hokim iyat xo'jalik hayotiga, xususan, aholini 
soliqqa tortish m asalalariga faqat feodal bilan muvofiqlashtirilgan 
chegara do irasid a aralashuvi m um k in edi. Y evropada feodal 
tarqoqlikka salb yurishlari oqibatida ritsarlarning kuchsizlanishi 
tufayli b arh am berilgan8. A lohida olingan davlatlar o ‘rtasidagi
8 Afsuski, 0 ‘rta Osiyodagi vaziyat b a’zi bir ob’ektiv va sub’ektiv sabablarga ko‘ra 
tegishli mutaxassislar tomonidan yetarli darajada tadqiq etilmaganligi va mavjud manbalar 
ustida ishiashning juda murakkabligi munosabati bilan masalaning bu jibatlariga o ‘Z
27

---

A.V. Vahobov, T.S. M alikov
urushlar boshqalarga nisbatan tajovuz tufayli boyigan mamlakatlarda 
qirollik hokimiyatini mustahkamlagan. Yer egalarini saqlashga sarf 
qilingan to‘lovlardan tashqari dehqonlar yo‘llar, qasrlar, qal’alar 
qurish va armiyaga xizmat qilish bilan bog‘liq bo‘lgan boshqa ishlarni 
ham bajarishga majbur boMganlar. Hunarmandlar feodal va shahar 
hokimiyatlariga soliqlarni faqat buyumlar bilan emas, balki pul 
shaklida ham to‘laganlar. Savdogarlar feodalga sovg'alar va daromad 
to‘lovlaridan tashqari tranzit va boshqa bojlarni ham to‘laganlar.
0 ‘rta asrlarning boshlarida har bir hukmdor o ‘z soliqlari va 
o ‘lponlarini joriy etgan. Hatto davlatning ichida ham soliq va 
o 'lp o n la rn i unifikatsiya qilish to ‘g ‘risida gap b o ‘lm agan. 
Absolyutizmning mustahkamlanishi va ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanishi pulli soliqlarga o ‘tishga olib keldi. Jamiyatda tovar 
munosabatlari qancha yuqori bo‘lsa, pulli soliqlarning salmog‘i ham 
shuncha kattalashib borgan. Feodalizmning o ‘rta va so‘nggi 
davrlariga xos bo‘lgan yagona umumiy belgi sifatida sotib olish 
tizimining mavjudligini e’tirof etish lozim. Sotib oluvchilar xazinaga 
kelishilgan yoki qayd etilgan summani to* lab, daromadlarning katta 
qismini o‘z ixtiyorlarida qoldirganlar. Shuning uchun ham sotib 
oluvchilar, savdogarlar, hunarmandlar feodal munosabatlami buijua 
m unosabatlariga aylantirishda asosiy m anfaatdorlar shaklida 
maydonga chiqqanlar.
Soliqqa tortishning sotib olish tizimi sotib oluvchilarning qo‘lida 
katta miqdordagi pul resurslarining to‘planishiga imkon berdi. Ular 
zavodlar, fabrikalar va banklarning birinchi m ulkdorlariga, 
burjuaziyaning birinchi vakillariga aylanganlar. Turli soliq imtiyozlari 
va preferensiyalari, to‘siqli bojxona bojlari va soliq immunitetlari 
kapitalning jamg‘arilishiga olib keldi. Ishlab chiqarish kuchlarining 
rivojlanishi bilan jamg‘arilgan kapital endigina tug'ilib kelayotgan 
sanoat sari yo‘l olib, kapitalistik munosabatlarning rivojlanishiga 
o ‘z ta ’sirini ko‘rsatdi. Va nihoyat, hukumat, uzluksiz feodal 
urushlarini olib borib, qurol-yaroq, harbiy inshootlar, flotni qurish 
uchun buyurtmachi sifatida maydonga chiqib, M Dni soliq tizimi