A. Yuldashev “lingvistik tahlil metodlari” fanidan ma’ruzalar matni toshkent-2021

Diskurs tahlil. Ushbu tahlil usuli matn yoki boshqa nutqiy tuzilmalarni ma’lum ijtimoiy-siyosiy vaziyatlar va madaniy-tarixiy sharoitlarda sodir bo‘lgan nutq faoliyati mahsuli sifatida o‘rganadi. Ushbu metod jamiyat va madaniyat rivojlanishi davrida ma’lum tarixiy davr mobaynida ijtimoiy kommunikatsiya strukturasidagi til tadqiqiga e’tibor qaratadi.
Ushbu tahlil quyidagi ketma-ketlikda amalga oshiriladi: o‘rganilayotgan til materialini belgilash, uning formal xususiyatlarini aniqlash, kontekstni kommunikativ vaziyat sifatida belgilash, tahlil strategiyasi va yo‘nalishini aniqlash, tadqiqot bosqichlarini nazariy tizimlashtirish, tahlil usullari va instrumentlarini aniqlash, tahlil birliklarini belgilash, nazariy va empirik materiallardagi kategoriyalar tizimini tekshirish, tadqiqotning asosiy bosqichlari (tavsiflash, qayta yaratish, interpretatsiya)ni tadbiq etish, tadqiqot natijalarini belgilash, umumlashtirish, tizimlashtirish va interpretatsiya qilish. Mazkur usul asosan sotsiologik va siyosiy tadqiqotlarda keng qo‘llaniladi.
SATRAS diskurs tahlilning bir shakli bo‘lib, Galileo tizimiga asoslangan har qanday tilda yozilgan matnlarni tahlil qilishga qaratilgan bo‘lib, kognitiv va madaniy jarayonlarni ilmiy o‘rganishni maqsad qilgan metodlar va nazariyalar kompleksidir. U tadqiqotchiga dastlabki lingvistik tahlillarsiz matning asosiy g‘oyalarini aniqlash imkonini beradi.
Narrativ tahlil. Ushbu tahlil orqali gapdagi so‘zlarda ifodalangan ketma-ketlikni real voqelik ketma-ketligi bilan o‘zaro munosabatga kiritish mumkin. Ushbu tahlil hikoyadan iborat matnlarni tahlil qilishga mo‘ljallangan. Bu tahlilning afzalligi shundaki, bunda baholash tadqiqotchi tomonidan bajarilgan vazifalar asosida emas, balki ma’lum kategoriyalar (sub’ekt, ish-harakat, ob’ekt) asosida amalga oshiriladi. Narrativ matnlar badiiy, tarixiy yoki gazeta matnlaridan olingan hikoyalar bo‘lishi mumkin.
Matnni ekspert baholash. Ushbu tahlil usuli quyidagi xususiyatlarga ega: a) matn muallifini baholash yoki matn muallifining kategorial xususiyatlar (jins, yosh, tug‘ilgan joy, yashash joy, ta’lim darajasi)ini aniqlash; b) matn muallifining temporal (vaqtinchalik, dinamik) tuyg‘ulari (emotsional holati)ni baholash; v) tadqiq qilinayotgan matnning yaratilish sharoitini aniqlashga qaratilgan baholash (intervyu davomida savollarning haqiqiyligi); g) matnda ifodalangan axborotning maqsadli buzilishini yuzaga keltirishga qaratilgan baholash. Bunday ekspert baholashda quyidagi usullar qo‘llanilishi mumkin: matn parchasi yoki to‘liq matnni perefraza qilish; semantik baholash usuli; erkin assotsiativ eksperiment usuli; prediktiv matn tahlili usuli.