Абатбай дәЎлетов

26-
сүўрет. Даўыссыз н сесиниң рентгенограмма ҳәм палатограммасы. 
Даўыс ҳәм шаўқымның қатнасы жағынан [н] фонемасы сонор даўыссыз 
болғанлықтан шаўқымға қарағанда даўыс басымырақ қатнасады ҳәм ҳаўа ағы-
мы өлпең болады. Бул әсиресе еки даўыслының арасында келгенде анығырақ 
сезиледи. 
Даўыссыз [р] - тил алды, дирилдеўик, аўызлық, сонор фонема.

---

80 
Артикуляциялық жақтан тилдиң ушы қатты таңлайдың тусында дирилди 
пайда етиўи арқалы жасалады. Тил ушы жоқары қарай азлап иймейеди, тил ор-
тасы көтериңки жағдайда болады. Сонлықтан да тил ушы менен тил ортасының 
аралығында азлап ойыс пайда етиледи. (27-сүўрет). 
 
27-
сүўрет. Даўыссыз р сесиниң рентгенограмма ҳәм палатограммасы. 
 
Тил ушының жағдайына қарай какуминаль сес болады. Л.Р. Зиндердиң ай-
тыўы бойынша бул түрдеги дирилдеўик сести айтқанда «дирилдиниң иске 
асыўы ушын сөйлеў ағзаларының толық жабысыўының зәрүрлиги жоқ ; бул 
ушын олардың жақынласыўының өзи жеткиликли».
1
  
Қарақалпақ тилиндеги [р] сесин айтқанда платограммада тил ушы толық из 
қалдырмайды. Бул сес жабысыңқы даўыссызға қарағанда жуўысыңқыға бираз 
жақынырақ. Тил ушының дирилдисиниң саны бирден үш-төртке шекем болыўы 
мүмкин. Сөздиң ортасында келгенде бир-екиден зыят дирилди болмайды. Ал 
сөздиң ақырында үш-төртке шекем дирилди пайда етилиўи мүмкин. Жумсақ 
таңлай көтерилип, мурын жолын жаўып турады. Буўынның сыпатына қарай ол 
[р, р', р
°
,
р
'°
] түриндеги реңклеринде жумсалады. 
Даўыс ҳәм шаўқымның қатнасы жағынан [р] фонемасы сонор даўыссыз 
болғанлықтан шаўқымға қарағанда даўыс басымырақ қатнасады ҳәм ҳаўа ағы-
мы өлпең болады. Бул әсиресе еки даўыслының аралығында күшлирек сезиле-
ди. Сөздиң (ҳәм буўынның) ақырында дирилди созылғанлықтан оның шаўқым-
лы реңки дөрейди.
'°