Абдулла Қодирий номидаги Жиззах давлат педагогика университети ҳузуридаги илмий даражалар берувчи PhD

Рустам йигит шоғолмас, // Йўлни кўзга илмади (377). Мазкур матндаги 
кўзга илмаслик эпик қаҳрамоннинг муайян ҳодиса-муҳитга, аниқроғи, 
йўлнинг яқин-узоқлигига эътиборсизлик билан қарашини, натижада, 
дастлабки тасаввур алдамчилигини ифодалаган. 
3. Кўз – руҳий ҳолат: 
Зулмда ёд олиб энанг йиғлади, // Кўзи тўрт бўп сендайин фарзандига 
(373). Ушбу матнда эпик қаҳрамонлардан бири, яъни болам, дея йиғлаган 
онаизорнинг фарзандини кутиш оқибатида орттирилган чуқур руҳий 
ҳолатининг бир эпизодини ишонарли тасвирлаш учун бахши “кўзи тўрт 
бўлмоқ” иборасини ўринли ва мақсадли қўллай олган. Ибора таркибидаги 
тўрт рақами бахши томонидан бежизга келтирилмаган. Ижодкор 
халқимизнинг тасаввурича, бу рақамнинг халқона асослари мавжуд: яъни 
дунёнинг тўрт томони, тўрт фаришта, тўрт китоб ёки чор китоб, чор ёр ёки 
тўрт ёр, тўрт муча, тўрт фасл каби тўртликлар мавжуд. Кўзи тўрт бўлмоқ 
фраземасида “интизорлик”, “интиқлик” семалари мавжуд бўлиб, боласини 
кутаётган онаизорнинг чексиз руҳий ҳолатини ифодалаш учун фақатгина 
икки кўзнинг ўзи ҳам камлик қилиши, бошқа тана аъзоларининг ҳам кўзга 
айланганлигини алоҳида таъкидлаш учун кўз фраземаси бахши томонидан 
“иккилантирилади”. Айни лисоний ҳолат достон куйловчисининг юксак 
маҳоратга эга эканлигини далилловчи биргина детал, холос. 
4. Кўз – кўриш қобилиятини йўқотиш: 
Мени, кўзи қўрқсин деган экан. Энди мени ечиб қўяр, – деб турди. 
Кампир бир қисим тупроқни олиб, дам солиб, Рустамнинг кўзига отди. 
Рустамнинг кўзи ҳеч ерни кўрмай чиппа битди. Девга айтди: “Кўзи йўқнинг 
юзи йўқ”, деган, энди қўрқмай уравер (426). Матндаги кўзи йўқ ибораси 
“майиб”, “мажруҳ”, “ногирон” семаларига эга. Бунда кўз – нигоҳни 
ифодаланлиги боис, муайян фаолиятга эга эмасликни билдиради, эпик 
қаҳрамоннинг ногиронлигини, аниқроғи, кўриш қобилиятини йўқотиши, 
кўрмайдиган бўлиб қолиш ҳолати баён этилган. 
Учинчи бобнинг кейинги фасли “Паремиологик бирликлар ва 
уларнинг стилистик имкониятлари” деб номланган. Мақол, матал ва 
афоризм каби барқарор бирикмалар тизими тилшуносликда паремиологик 
бирликлар сифатида қаралади, улар инсон тафаккурининг энг сара 
дурдоналари саналади. 
Биз 
ўрганган 
достон 
матнида 
бундай 
бирликларнинг 10га яқин намуналари учради ва таҳлил этилди.

---

33 
“Мард сўзидан, йўлбарс изидан бурилмайди”. Бу парема ҳам шаклан 
достонлар тилида учрайдиган, лекин ҳозирги ПБларга тенг келадиган 
лисоний бирликлар намунасига киради. Унинг “Мард сўзидан қайтмас, 
йўлбарс–изидан” каби халқона варианти ЎТПЛда ҳам қайд этилган (139-б.). 
Мазмун-моҳияти жиҳатидан бир хил маънони англатадиган “Йигит сўзидан 
қайтмас, йўлбарс–изидан” ёки “Йигит сўзидан қайтмас, арслон изидан 
қайтмас” каби вариантлари ҳам халқ орасида кенг тарқалган. Шунинг 
учун уларнинг ҳар бир намуналари махсус луғатларда ва тўпламларда ҳам 
қайд этилган.
ПБнинг халқ орасида кенг қамровда тарқалиши ва қўлланилиши 
“Рустамхон” достонида айрим жузъий ўзгаришларга учраган ҳолда 
иштирок этишига сабаб бўлган. Буни достондаги эпик қаҳрамонлардан 
Рустамнинг 
Офтобойга мурожаатида 
“Мард 
йўлбарс 
изидан 
бурилмайди” 
паремаси 
орқали қўлланилганлигида кузатамиз: Шунда 
ҳам Рустам: – “Мард йўлбарс изидан бурилмайди”, деган гап бор, 
аждаҳар дамига тортади, мени ютади деб ваҳм қилмайман; қайишмай 
аждаҳарнинг йўлини айтгин,–деди” (399). Мазкур достоннинг яна бир 
ўрнида бошқа эпик қаҳрамонлардан Тоғайнинг аждаҳор илонини ахтариб 
юрган пайтидаги маҳрамларга қилган мурожаатида “Мард сўзидан,