Abdulla qodiriy nomidagi jizzax

SHakllantiruvchi (ta’limiy) tajriba – psixik jarayon, shaxs holati yoki 
sifatini tadqiq etish va shakllantirish metodi. Masalan, bolalarda ma’lum sinf 
masalalarini echa olish qobiliyatini shakllantirish. Sinaluvchilar tegishli 
masalalar bilan tanishtirilib, ularni echish tartibi tushuntiriladi. So‘ngra ularga 
zarur malaka va ko‘nikmalarni orttirishga ko‘mak beriladi. Tajriba yakunida 
olingan natijalar baholanadi. 

---

50 
Dala tajribasi o‘z xususiyati bilan laboratoriyadagi bilan o‘xshashdir, 
faqat u insonning real hayotidagi voqelikda o‘tkazilishi bilan farq qiladi. 
Masalan, oliy o‘quv yurtida ta’limning yangi dasturini kiritish bo‘yicha tajriba 
olib boriladi, buning ustiga, dastur o‘quv jarayoniga real tartibda kiritiladi. 
Tadqiqotchilarni tajriba natijasida talabalar bilimining yaxshilanashi yoki 
ularning avvalgidek saqlanib qolishi qiziqtiradi. Buning uchun ular 
tajribagacha va tajribadan so‘ng talabalar bilimini tekshiruvdan o‘tkazadilar 
va tajribaning samaradorligi yuzasidan xulosa yasaydilar. 
Qayd etish tajribasi deb, vazifasi ma’lumotlarni oddiy ravishda qayd 
etish va ta’riflash, ya’ni, jarayonga tadqiqotchi tomonidan faol aralashuvsiz 
haqiqatda ro‘y beradigan voqelarni qayd etishdan iborat bo‘lgan tajribaga 
aytiladi. Qayd etish tajribasi tabiiy tajribadan vazifalarning real holati oddiy 
qayd etilishi va olingan natijalar o‘zaro tajribagacha va tajribadan so‘ng 
solishtirilmasligi bilan farq qiladi. Masalan, bolalarda xotiraning rivojlanish 
darajasini aniqlash. Sinaluvchilarga materialni eslab qolish va namoyish 
qilishga doir vazifalar qatori taklif etiladi. Ularni bajarish natijalariga ko‘ra, 
xotiraning rivojlanganlik darajasi aniqlanadi. 
Assotsiativ tajriba – K.G. YUng, M. Vertgeymer va D. Klyayn 
tomonidan bir vaqtda taklif etilgan va shaxs motivatsiyasini tadqiq etishga 
mo‘ljallangan loyihalash metodi. Bu metodda sinaluvchiga rag‘bat so‘zlar 
to‘plamiga javoban miyaga kelgan so‘zlarni iloji boricha tez aytish taklif 
etiladi. Bunda yuzaga kelgan tasavvurlar rag‘bat-so‘z va sinaluvchining 
javobi o‘rtasidagi bir xil tasavvurlarning turi, qaytarilishi, vaqtiga ko‘ra qayd 
etiladi. 
S.L. Rubinshteyn tajribaning to‘rt xil o‘ziga xos xususiyatiga ta’rif 
bergan edi. Birinchidan, tajribada kuzatuvchi vaziyatga faol aralasha 
olmaydigan kuzatishdan farqli ravishda tadqiqotchining o‘zi o‘rganayotgan 
hodisani yuzaga keltiradi. Ikkinchidan, tadqiqotchi o‘rganilayotgan 
jarayonning kechishi va ifodalanishi sharoitlarini o‘zgartirishi mumkin. 
Uchinchidan, tajribada o‘rganilayotgan jarayonni aniqlash uchun qonuniyatli 
aloqalarni o‘rnatish maqsadida, alohida sharoitlarni o‘zgarishli tarzda istisno 
qilish imkoni mavjud. Va, nihoyat, to‘rtinchidan, tadqiqotchi olingan 
ma’lumotlarning matematik qayta ishlanishini qo‘llagan holda sharoitlarning 
miqdoriy nisbatlarini ham o‘zgartirishi mumkin. 
Tajriba metodining muhim afzalligi shundan iboratki, bunda tadqiqotchi 
sustkashlikka yo‘l qo‘ymay, uni qiziqtiruvchi psixik hodisaning yuzaga 
kelishini kutib o‘tirmasligi lozim. Tajribada tadqiqotchi sharoitlarni o‘zi 
yaratganligi 
uchun 
bu 
sharoitlarni, 
hamda, 
ularning 
sinaluvchiga 
ko‘rsatadigan ta’sirini ham to‘laligicha hisobga olish imkoniyati tug‘iladi. 

---

51 
SHaroitlarning tadqiqotchi tomonidan yaratilishi ularni bir necha marta 
takrorlash imkonini beradi. Bunday takrorlash, bir tomondan, olingan 
natijalarning ob’ektiv tasdiqlanishi bo‘lib xizmat qilsa, ikkinchi tomondan, 
ma’lumotlar to‘planishi va ularni miqdoriy baholash imkoniyatlarini ochib 
beradi. 
SHu bilan birga, tajriba metodining salbiy tomoni uni qo‘llashdagi 
maxsus yaratilgan sharoitlar o‘rganilayotgan psixik holatning tabiiy
kechishini izdan chiqarishi mumkinligidan iborat (tajriba sharoitlari hayajon, 
qo‘rquv, o‘zining ijobiy tomonlarini ko‘rsatishga intilishni keltirib chiqarishi 
mumkin), bu esa o‘z navbatida olingan ma’lumotlarning buzib ko‘rsatilishiga 
olib keladi. 
Keyingi yillarda psixologik tashhislash metodlari, test sinovlari keng 
ko‘lamda olib borilmoqda. 
Psixologiyaning 
ob’ektiv 
metodlariga, shuningdek, psixologik 
tashhislash, aniq shaxs, odamlar guruhi, u yoki bu psixik vazifaning holatlari, 
xususiyatlarini baholash yoki aniqlash maqsadida qo‘llaniladigan test 
sinovlari ham kiradi. 
Test deb, bir xil shaklda tuzilgan, qisqa, vaqt bo‘yicha chegaralangan, 
miqdoriy kattalik bilan ifodalangan individual tafovutlarni o‘rnatish uchun 
mo‘ljallangan psixologik tashhislash sinoviga aytiladi. Testlar yordamida 
odamlarni o‘zaro bir-biri bilan solishtirgan holda o‘rganish, ular psixologiyasi 
va hulq-atvoriga baho berish mumkin. Test sinaluvchining o‘zini tutishini 
belgilovchi qat’iy qoida bo‘yicha sinaluvchilar bajarishi zarur bo‘lgan 
vazifalar to‘rlamidan iborat. Testlarning bajarilishi javoblarning to‘g‘riligi 
mezoni bo‘yicha baholanadi. To‘g‘ri bajarilgan vazifalar uchun ballar 
belgilab qo‘yilgan. Testning rag‘bat materiali barcha sinaluvchilar tomonidan 
bir xilda qabul qilinishi kerak. 
Testlarga berilgan javoblarni ishlab chiqishning ma’nosi shundan 
iboratki, olingan ma’lumotlar kalit yordamida baholashning ma’lum 
ko‘rsatkichlari, masalan, shaxsning xususiyatlari bilan solishtiriladi. 
Aniqlashning so‘nggi natijalari test ko‘rsatkichlarida o‘z ifodasini topadi. 
Ularning tashhislashdagi ahamiyati, odatda, ko‘p sonli sinaluvchilarda 
statistik hisoblash yo‘li bilan olingan ko‘rsatkichlar bilan qiyoslash orqali 
aniqlanadi. 
Testlar bir necha mezonlarga ko‘ra tasniflanadi. Maqsadga ko‘ra, 
tanlash, ajratish, tasniflash teslariga bo‘linadi. Mazmuniga ko‘ra,: a) umumiy 
qobiliyatlar uchun (intellektual va kreativ); b) maxsus qobiliyatlar: 
shaxs testlari, yutuqlarga erishish testlari, mezonli-yo‘naltirilgan testlarga 

---

52 
ajratiladi. SHakliga ko‘ra testlar individual va guruhli bo‘lib, quyidagi 
turlarga bo‘linadi: 
- verbal va noverbal (taqdim etilgan vazifalarning shakliga ko‘ra); 
- blankli testlar («qalam va qog‘ozli») – sinaluvchiga taqdim etilish 
shakliga ko‘ra; 
- asbobli testlar (maxsus asboblar yordamida); 
- kompyuter testlari. 
Texnika usullari nuqtai nazaridan testlar to‘rt turga bo‘linadi: 1)