Abdulla qodiriy nomidagi jizzax

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Тафаккур 
Кечиш хусусиятлари про-
текания 
Тафаккур шакллари 
мышления 
Воқеликни
умумлаштирган тарзда 
акс 
эттириш 
ва 
бавосита билиш. 
Аниқ 
вазифани 
бажариш. 
Нутқ билан алоқа 
Тушунча 
Мулоҳаза 
Хулоса 
Анализ 
Синтез 
Қиёслаштириш 
Абстракциялаш 
Умумлаштириш 
Аниқлаштириш 
Фикр юритиш
Кўргазмали-ҳаракатли 
Кўргазмали образли 
Абстракт-мантиқий 
Реал 
Аутистик 
Репродуктив 
Маҳсулдорлик 
Дискур
сив 
Ички сезгига кўра 
Назарий 
Амалий 
Тафаккур турлари 
шаклига кўра 
воқеликка мослигига кўра 
янгилилигига кўра степе-
ни новизны 
очилганлигига кўра 
хусусиятига кўра 

---

194 
11. MAVZU: INTELLEKT VA KREATIVLIK
 
 
Reja: 
1. Intellekt va kreativlik haqida tushuncha. 
2. Intellekt va kreativlikning o‘zaro aloqasi 
3. Intellektni o‘lchashda zamonaviy testlar tarixi.
4. Intellektning shaklllanishida atrof- muhim va irsiyatning roli. 
5. Intellektning rivojlanishidagi jinsiy farqlar.
 
Tayanch so‘zlar: 
Inttelekt, krietivlik, irsiyat, IQ koeffitsenti, intellekt testi, aqliy yosh, 
Stenford-Bine testi 
Glossariy 
Intellekt testi- insondagi aqliy qobiliyatlarni boshqalarning aqliy
qobiliyati bilan solishtirish yo‘li orqali aniqlanadi.
Aqliy yosh- fanga Bine tomonidan kiritilib, test natijalarining
darajasiga mos keluvchi yosh. 
Stenford-Bine testi- Bine testining amerikacha versiyasi bo‘lib, 
Stenford universitetida Lyuis Terman tomonidan ishlab chiqilgan. 
IQ koeffitsenti- aqliy yoshni xronologik yoshga bo‘lib, uni 100
ko‘paytirishimizdan xosil bo‘ladi. Asosan o‘rta yoshli odamnnig Iq
koeffitsenti 100 ga teng bo‘lishi kerak. 
Intellektual xatti-harakatlar – tashqi muhit va nutqqa suyangan holda 
idrokning ichki rejalarida bajariladigan xatti-harakat.
Intellektual rivojlanish mezoni (ong IQ – aqliy yosh (AYO) va 
xronologik yosh (XYO) orasidagi munosabatni bildiruvchi mezon: IQ =
AYO/XYO x 100. Intellektning biror bir yosh shkalasiga suyangan holda test 
natijalari orqali rivojlanishini aniqlash mumkin.
Tafakkur - inson aqliy faoliyatining yuksak shakli. Sezgi idrok va 
tasavvurlar orqali bevosita bilib bo‘lmaydigan narsa va hodisalar T.da ongli 
ravishda aks etadi. T. jarayonida fikr vujudga keladi, bu fikrlar inson ongida 
hukm, tushuncha, xulosa shakllarida yuzaga keladi.
Klassifikatsiya - tevarak-atrofdagi olamni o‘rganishda birgina narsa 
bilan emas, balki ko‘p va xilma narsalar bilan ish ko‘rishga to‘g‘ri keladi, 
ya’ni narsalarni o‘rganish maqsadida guruhlarga, sinflarga ajratishdir. 
Assotsiativ - XVII-XIX asrlarda maydonga kelgan psixologiya fani 
yo‘nalishi bo‘lib, ko‘proq Angliyada tarqalgandir, ya’ni psixik hodisalarning 
o‘zaro bog‘lanishi bo‘lib, ma’lum qonunlar bo‘yicha tarkib topishdir. 

---

195 
Analiz-tahlil - murakkab ob`ektni turli tarkibiy qismlarga ajratish yoki 
tavsifnoma berishdan iborat fikralsh operatsiyasidir. 
Psixologiyada intellekt va kreativlikni aloqasini tushuntiruvchi 3 ta 
nazariya mavjud.
D.Veksler, G.Ayzenk, L.Termen, R.Stenberg va boshqalar intellekt va 
kreativlikni oliy darajadagi insoniy qobiliyatlarning birligi deb bilishadi.
Intellekt kretivlikning yuqori bosqichidir . Bu degani nafaqat ular birlikda, 
balki ijodkorlik intellektning hosilasidir. YUqori darajadagi inttellekt- yuqori 
darajadagi qobiliyatning asosisi hisoblanadi. Quyi intellekt- quyi darajadagi 
intellektni yuzaga keltiradi. Gans Ayzenk kreativlikni qobiliyatning o‘ziga 
xos ko‘rinishi deb hisoblagan. Kreativlik intellektning yuqori bo‘lishi bilan 
belgilangan.
Intellekt bu inson va hayvonlarni yangi muhitga moslashishi 
hisoblanadi. V.SHterni, J.Piaje, D.Veksler va boshqa avtorlar ham ntellektni 
insonlarni yangi hayotiy sharoitlarga moslashashtiruvchi umumiy qobiliyat 
sifatida qarashgan. Ular o‘z tadqiqotlarida amerikalik minglab maktab 
o‘quvchilarini logityud metodi orqali tadqiq etishgan. Tadqiqot jarayonida , 
dastlab ularni IQ (intellekt koefitsenti) aniqlab olindi. O‘quvchilarni IQ 
koeffitsentiga qarab gruhlarga ajratildilar va 30, 40 , 50,60 yil oralig‘ida
kuzatishgan. Yillar davomida intellekt koeffitsenti yuqori bo‘lgan 
sinaluvchilar hayotda, faoliyatda yuqori ko‘rsatkichlarni ko‘rsatishgan. IQ 
koeffitsenti pastroq bo‘lgan sinaluvchilar ulardan farqli o‘laroq 30 marta kam 
yutuqlarga erishishgan.
Lekin intellekt va kreativlikning bir biriga bog‘liq emasligini boshqa 
tadqiqotlarda tadqiq etilgan. Kreativlik- bu insonni hayotga moslashishi emas, 
balki uni o‘zgartirishidir. Kreativlikning asosiy omili bu insonning 
dezadaptatsiyasi, ya’ni uni atrof olam va ijtimoiy muhitga moslasha 
olmasligida deb qaralan nazariyalar ham mavjud. Ba’zi olimlar shaxsning 
kreativlik xususiyatini tashqi olam va insonllardan yolg‘izlanish deya ta’rif 
berishgan. Aynan real olamga nisbatan dezadaptatsiyasi mavjud bo‘lgan,
moslasha olmagan inson o‘zidagi yolg‘izlikni engib o‘tish uchun ijod qilish 
va yangilik yaratishni boshlar ekan. A.Adlerning fikricha, insondagi kreativlik 
o‘zida mavjud bo‘lgan noto‘liqlik kompleksini to‘ldirish vositasi deb bilgan. 
Empirik tadqiqotlarda ko‘rsatilishicha, ijodkor qobiliyatli bolalar shaxsiy va 
emotsional sohada jiddiy muammolarga duch kelishadi. Tadqiqotlarda 
bunday 
bolalarning 
maktabda 
erishayotgan 
natijalari 
ularning 
imkoniyatlaridan past chiqanini kuzatishimiz mumkin.
Kreativlik va intellektni qarama-qarshi qo‘ygan olimlardan yana biri 
Dj. Gilvord bo‘lib, u o‘z nazariyasini ikki xil tafakkur asosida quradi. YA’ni 

---

196 
konvergent va divergent tafakkur. Konvergent tafakkur masalani echishda 
mavjud barcha vositalarni tahlil qilib, ulardan yagona maqbulini tanlashdir. 
Konvergent tafakkur intellekt asosida quriladi. Divergent tafakkur- masalani 
echishning turli variantlarini yaratishdan iborat tafakkur turidir. Divergent 
tafakkur- kreativlik asosida quriladi.
Demak intellekt va kreativlik umumiy ko‘rinishdagi ikki xil 
qobiliyatlar bo‘lib, ularni ma’lumotlarni qayta ishlash jarayoni bilan bog‘lash 
mumkin. Kreativlik insonda mavjud ma’lumotlarni qayta ishlab chiqarish va 
ularning cheksiz yangi modelini yaratishga javob beradi. Intellekt esa o‘sha 
ma’lumotni real amaliyotda qo‘llashga va atrof muhitga moslashishga javob 
beradi.
Uchinichi nuqtai nazar egalari intellekt va kreativlik o‘zaro uzviy 
bog‘langan ikki xil faktordeb qarashadi. SHaxsni orientirlashtirgan bu 
psixologiya vakillari A.Maslau va boshqalar ijodiy qobiliyatni tan 
olishmagan. Ijodiy faollik shaxsda qobiliyatga qaraganda, ba’zi shaxsiy 
xususiyatlarni (qiziqish, tavakkalchilik ) shakllantiradi. Lekin bu faollikning 
namoyon bo‘lishi uchun shaxsda yuqori darajadagi intellektual qobiliyat 
mavjud bo‘lishi kerak . Ularning fikricha, quyi intellektga ega bo‘lgan kishi 
hech qanday kreativlikka ega bo‘lmaydi. O‘rta intellekt sohiblari o‘rtacha 
kreativlik, IQ koeffitsenti 120 dan ortiq bo‘lgan kishilar a’lo darajadagi 
kreativlikka ega bo‘lishishadi.
Evolyusiya nuqtai nazaridan intellekt va kreativlikning o‘zaro 
bog‘liqligini tahlil qilib ko‘raylik. 
Intellektni go‘yo qolipga solingan, buyuk kashfiyotlarni yaratmaydigan 
moslashuvchi qobiliyat sifatida ko‘ramiz. Intellektga faqat qaytarish xosdir. 
Psixologlarning fikricha bu g‘oya noto‘ridir . Sababi evolyusion rivojlanish 
nazariyasida insoniyatning antropogenez rivojlanishning asosiy omilini
intellektining rivojlanishidadir deb aytib o‘tilgan. Olovni o‘zlashtirish va 
qurollar yasash bunga misol bo‘la oladi.
Intellektni kreativlikdan yiroq qilish, shaxsdagi yaratuvchanlik , 
originallik kabi sifatlarni kreativlikka moslab qo‘ymoqda . Kim birinchi 
bo‘lib buyuk kashfiyotni, o‘q-yoylarni yaratgan, kim olovni o‘zlashtirish 
mumkinligini o‘ylab topgan? Intellektmi? yoki Kreativlikmi? Agar kreativlik 
bo‘lsa, unda intellekt qaerga ketdi. Demak, bunday mulohazalar intellektni 
insoniyatning texnik va ilmiy muvaffaqiyatlarini yaratishdagi o‘rnini 
pasaytirmoqda. 
You probably know some people with talents in science, others who 
excel at the humanities, and still others gifted in athletics, art, music, or dance. 
You may also know a talented artist who is dumbfounded by the simplest 

---

197 
mathematical problems, or a brilliant math student with little aptitude for lit-
erary discussion. Are all of these people intelligent? Could you rate their in-
telligence on a single scale? Or would you need several different scales? 
Ma’lumki, ba’zi insonlar aniq fanlar yuzasidan ba’zi insonlar 
gumanitar fanlar yuzasidan qobiliyatga ega bo‘lishadi. YAna yuqori 
darajadagi talantga ega bo‘lagan rassomning oddiy matematik misollar oldida 
esankirab qolishini va ajoyib matematikni ozroq badiiy qobiliyatga ega 
bo‘lishini kuzatganmiz. Bunday insonlarni aqilli deb aytishimiz mumkinmi. 
33
Spirmenning fikricha, insonlarda umumiy intellekt mavjud. Uning 
fikricha insonlarni bir-biridan ajratib turuvchi o‘ziga xos qobiliyatlari 
bor.Spirmen faktorli analiz, statistik protsedurani ishlab chiqdi. U bog‘liq 
elementlarning muvaqqat bog‘lanishlarini tushuntirib bergan. Spirmenning 
fikricha malakaning umumiy yig‘indisi, bizning aqliy hulq-atvorimizga 
bog‘liqdir deb tushuntirgan. SHu kungacha Spirmenning umumiy intellekt 
nazariyasi, ya’ni intellektni bir taraflama baholash nazariyasi ko‘plab 
noroziliklarga sabab bo‘lgan. Spirmendan farqli o‘laroq Terstoun aqliy 
qobiliyatlarning 56 xil testlar, 7 ta klaster orqali baholashni joriy etdi. 
Terstoun insonlarni yagona shkala orqali baholamadi. U agar shaxs 7ta 
klasterdagi barcha masalani muvaffaqiyatli echsa, u qolgan barcha sohalarda 
ham xuddi shunday mavaffaqiyatga erishadi deb bilgan. Ular aqliy qobiliyatni 
jismoniy qobiliyat bilan taqqoslashgan. Uning fikricha, shtanga ko‘tarish 
bo‘yicha jahon chempioni yaxshigina figuristtik sport turi bilash ham 
shug‘ullanishi mumkin. CHunki undagi jismoniy tayyorgarlik shunga imkon 
beradi.
Satosi Kanadzava (2004 y.) umumiy intellektni intellektning bir turi 
sifatida ko‘radi. Umumiy intellekt bizga kundalik hayotda mavjud 
muammoalarni hal qilishda yordam beradi.
Satoshi Kanazawa (2004) argues that general intelligence evolved as a 
form of intelligence that helps people solve novel problems—how to stop a 
fire from spreading, how to find food during a drought, how to reunite with 
one's band on the other side of a flooded river. More common problems—
such as how to mate or how to read a stranger's face or how to find your way 
back to camp—require a different sort of intelligence. Kanazawa asserts that 
general intelligence scores do correlate with the ability to solve various novel 
problems (like those found in academic and many vocational situations) but 
do not much correlate with individuals' skills in evolutionarily familiar situa-
tions—such as marrying and parenting, forming close friendships, displaying 
social competence, and navigating without maps.
34
33
Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 409р
34
Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 406р

---

198 
1980 yillarga kelib Spiremennig yagona intellekt nazariyasini va 
Terstounning akedemik qobiliyatlar nazariyalarini taqqoslash jarayoni 
kuzatilgan. Ularning fikricha, shaxs biror kognitiv sohada muvaffaqiyatga 
erishayotgan bo‘lsa, demak u boshqa sohalarda ham xuddi shunday zafarlarga 
erishadi. Hayotga moslashishning asosiy omili shaxsdagi umumiy intellekt 
emas, balki vaqt o‘tib, qobiliyatlar bir-biriga ta’sir eta boshlao‘idir. 
X.Gardner intellekntni bir necha qobiliyatlar yig‘indisi deb qaragan. U o‘z 
tadqiqotlarini past qobiliyatli odamlarda o‘tkazgan. Miyaning shikastlanishi 
bir qobiliyatni so‘ndirishi mumkin lekin qolgan qobiliyatlarni qoldirishi 
mumkin deb hisoblagan. 
Charles Spearman (1863-1945) believed we have one general intelli-
gence (often shortened to g). He granted that people often have special abili-
ties that stand out. Spearman had helped develop factor analysis, a statistical 
procedure that identifies clusters of related items. He had noted that those 
who score high in one area, such as verbal intelligence, typically score higher 
than average in other areas, such as spatial or reasoning ability. Spearman be-
lieved a common skill set, the g factor, underlies all of our intelligent behav-
ior, from navigating the sea to excelling in school. 
This idea of a general mental capacity expressed by a single intelli-
gence score was controversial in Spearman's day, and it remains so in our 
own. One of Spearman's early opponents was L. L. Thurstone (1887-1955). 
Thurstone gave 56 different tests to people and mathematically identified sev-
en clusters of primary mental abilities (word fluency, verbal comprehension, 
spatial ability, perceptual speed, numerical ability, inductive reasoning, and 
memory). Thurstone did not rank people on a single scale of general aptitude. 
But when other investigators studied the profiles of the people Thurstone had 
tested, they detected a persistent tendency: Those who excelled in one of the 
seven clusters generally scored well on the others. So, the investigators con-
cluded, there was still some evidence of a g factor.
46 

---

199 
Gardner o‘z tadqiqotini bosh miyasi ba’zi qismlari fiziologik jihatdan 
shikasitlangan sinaluvchilarda o‘tkazgan. Ular ko‘pincha intellekt testlaridan 
quyi ballarni egallashgan. Bu sindrom vakillarining ba’zilarida nutq 
rivojlanmagan. Lekin qo‘shib ayirishni xuddi elektron hisoblagichday tezda 
hisoblay olish qobiliyatiga ega bo‘lishgan. Ba’zilari, biror tarixiy kun bilan 
bog‘liq sanalarni yoddan bilishgan. Bunday sindrom egalari hattoki baddiy 
ijodda ham muvaffaqiyatlarga erisha olishgan. YUqoridagi faktlardan 
foydalanib, Gardner shaxsda intellekt emas, balki bir necha xil ong mavjud 
degan fikrga kelgan. Umuman olganda shaxsda 8 xil ko‘rinishdagi qobiliyat 
borligini aytib o‘tadi. Agar shaxs biror sohada muvaffaqiyatga erishsa, demak 
u qolgan sohalarda ham yaxshi natijalarga erishadi deb aytib bo‘tgan.
Gardner 's Eight Intelligences Howard Gardner (1983, 2006) views in-
telligence as multiple abilities that come in packages. Gardner finds evidence 
for this view in studies of people with diminished or exceptional abilities. 
Brain damage, for example, may destroy one ability but leave others intact. 
And consider people with savant syndrome, who often score low on intelli-
gence tests but have an island of brilliance (Treffert & Wallace, 2002). Some 
have virtually no language ability, yet are able to compute numbers as quickly 
and accurately as an electronic calculator, or identify almost instantly the day 
of the week that corresponds to any given date in history, or render incredible 
works of art or musical performances (Miller, 1999). About 4 in 5 people with 
savant syndrome are males, and many also have autism, a developmental dis-
order (see Chapter 5).
35
R. SHtenbegr, R.Vagner Gardnerning g‘oyasiga qo‘shilishgan Lekin 
shaxsda aqlni 3 xil faktori mavjudligini taxlil qilishgan: 
Masalani echishda akalemik malakaning mavjudligi. Bunday 
malakalarni aqliy testlardagi yagona to‘g‘ri javobni belgilash bilan baholanadi 
Amaliy intellekt kundalik hayotda atrof muhitga moslashish uchun 
muammolarning ko‘plab echimidan qulayini tanlashga yordam beradi. 
Ijodiy aql. Bun tip vakillari notanish vaziyatlarda o‘zining reaksiyasini 
ko‘rsatishi bilan ajralib turadi.
Mustaqil fikrlashning yuqori shakli bo’lmish ijodiylik muammosi chet 
el psixologiyasida juda chuqur o’rganilgan, bu asosan qobiliyatning
kreativligi tarzida talqin qilingan. Biz bu ta’rifdan “ijodiy” deb 
foydalanmasligimizga sabab (“create” - inglizcha “ijod qilish” demakdir), 
ijodiylik - bu intellektual faollikning yuksak bosqichi, degan tasavvur paydo 
bo’lmasligi uchun “kreativlik” atamasidan foydalandik. Psixologiyada 
kreativlik muammosi 1950-yillardan boshlab izchil ravishda o’rganilmoqda. 
Lekin biz o’z tadqiqotimizda “kreativlik” atamasini o’zbek tilida shartli 
35
Psychology David G. Myers Hope College Holland, Michigan 407р

---

200 
ravishda “aqliy ijodiylik” deb atadik va uni mustaqil fikrlashning psixologik 
asosi sifatida o’rganishni lozim topdik. SHunday qilib, bundan buyon aqliy 
ijodiylik haqida mulohaza yuritilganda fikrlashning nostandartligi, uning 
mustaqilligi va “kreativligi” nazarda tutiladi. 
Kreativlikning ajratilishiga aqlning an’anaviy testlari va muammoni 
yechishning muvvafaqiyati o’rtasida bog’lanish yo’qligi haqidagi ma’lumot 
turtki bo’lgan. Bu sifat mohiyatan aql orqali berilgan ma’lumotlarni, 
qo’yilgan vazifalarni hal qilishda tezkor usul va har xil yo’sindan foydalanish 
qobiliyatiga bog’liqligini ifodalaydi. 
1962 yilda J.W.Getzels va P.W.Jackson [10] aqliy ijodiylikning 
ko’rsatkichlari orasida bog’liqlik yo’q, degan ma’lumotni matbuotda e’lon 
qilishgan. Ular ijodiylikni o’lchash uchun o’zlarining (Sr) koeffitsentini 
kiritishgan, xolos. Aqliy iste’dod esa bolaning guvohnomasidagi yoshiga 
nisbati qo’lga kiritgan muvaffaqiyatlarining miqdori bilan o’lchanib, IQ 
koeffitsenti bilan belgilanadi. IQ va Cr koeffitsentlarini ajratish qobiliyat 
bilan mantiqni aqliy ijodiylikka qarama-qarshi qo’yishga omil bo’lgan. Xuddi 
shu bois ham XX asrning 60-yillariga kelib, ijodiylikning 60 dan ortiq ta’rifi 
ishlab chiqildi. Ijodiylik ta’riflarini tahlil qilish orqali ularni 6 turga ajratish 
mumkin: geshtaltik ta’rif (ijodiy jarayonni mavjud geshtaltlarni buzib, 
yaxshirog’ini tuzish sifatida ta’riflanadi), innovatsion (yangi) ta’rif (so’nggi 
natijaning yangiligi bo’yicha ijodiylikni baholashga yo’naltirilgan), estetik