Abdullayev sayfulla fayzullayevich azimov sanjar samadovich avezov sherali naimovich

 Pedagogik tajriba - sinov ishlari mazmuni, va uni tashkil etish 
metodikasi. 
5 sinf ―tasviriy san‘at‖ fani mavzusi bo‗yicha o‗quvchining bilim olish 
faoliyatini faollashtirish texnologiyasiga asoslangan nazariy darsi namunasini
keltiramiz. 
Mavzu: tasviriy san‘atning ifodaviy vositalari haqida suhbat. 
Darsning maqsadi: tasviriy san‘atning ifodaviy vositalari haqida ma‘lumot 
berish. O‗qituvchilarga san‘atning uch guruhi (tasviriy, amaliy san‘at; badiiy 
konstruktiv loyihalash; dizayn san‘ati) bilan tanishtirish. Tasviriy san‘atning 
ifodaviy tili (kompozitsiya, chiziq, dog‗, rang, shakl, hajm, fazo, faktura) haqida 
suhbat o‗tkazish. 
Dars uslubi: og‗zaki bayon qilish, klaster metodi va suhbat o‗tkazish. 
Vosita: tasviriy san‘atning ifodaviy vositalariga doir reproduksiyalar. 
Xususan, X. Raximova, A.O. Muxtorov, I. Jabborov, A. Dyurer, A. Matiss,
T. Muhammedov, R. Choriev, B. Jalolovlarning chiziqli suratlari va boshqalar. 
Dars shakli: suhbat, amaliy mashg‗ulot va kichik guruhlar bilan ishlash. 

---

32 
Tashkiliy qism: o‗qituvchining salomlashishi, jurnalga yo‗qlama qilishi. Sinf 
o‗quvchilarini darsga jalb qilib, ish muhitini yaratish. 
O‘tgan mavzuni mustaxkamlash: o‗quvchilarning uy ishlarini tekshirib, «5» 
balli tizim asosida baholash vazifani namunali bajargan o‗quvchilarning ishlari 
namuna qilib ko‗rsatilib rag‗batlantiriladi, chizishga qiynalgan o‗quvchilarga 
ko‗rsatmalar beriladi. Yozgi ta‘tilda uyga berilgan tasviriy san‘atdan bajarilgan 
natyurmortlar, manzaralar, turli xil xodisalar tasvirlangan vazifalarni ishlaydilar. 
Tarqatma materiallar bilan o‗tilgan mavzu mustahkamlanadi.
Yangi mavzu bayoni: o‗qituvchi darsni suhbat tarzida tashkil etib, unda 
asosiy e‘tiborni tasviriy san‘atning ifodaviy vositalari tasviriy, amaliy san‘at, 
badiiy konstruktiv loyihalashga, dizayn san‘atiga hamda kompozitsiya, chiziq, 
dog‗, rang, shakl, fazo, faktura haqida taniqli yirik musavvirlar asarlarining 
tahliliga qaratishi lozim. Suhbat quyidagi mazmunda bo‗ladi va turli tasviriy 
materiallarni namoyish etish bilan olib boriladi. Umumiy o‗rta ta‘lim maktablarida 
tasviriy san‘at mashg‗ulotlarining o‗z maqsad va vazifalari mavjud bo‗lib, ular 
naturaga qarab rasm ishlash, kompozitsiya, san‘atshunoslik asoslari bo‗limlari 
orqali amalga oshiriladi. 
Naturaga qarab tasvirlash o‗quvchilarga narsa va xodisalarning hajmi va 
fazoda joylashuvi, ularning bir muncha tiniq bilimlari haqida tasavvurga ega 
bo‗lish imkonini beradi. Naturaga qarab tasvirlash jarayonida o‗quvchilar naturani 
tahlil qilish, ularni bir - biri bilan taqqoslash, umumlashtirish kabi eng muhim 
xususiyatlarini tasvirlashga harakat qiladilar. Bunda, ayniqsa, chiziqlar ravonligi, 
ranglarning nafis va mutanosibligini, ifodalangan go‗zallikni zehnlab tasvirlay 
olishga alohida e‘tibor beriladi.
Kompozitsiya. U mavzu bo‗yicha xotira va tasavvur asosida rasmlar ishlash 
jarayonida o‗z aksini topadi. Bunda o‗quvchilar tanlangan mavzuga ko‗ra, uning 
elementlarini qog‗oz yuzasida bir biriga bog‗lab, turli tasvir elementlaridan yaxlit 
kompozitsiyani hosil qilishni o‗rganadilar. Kompozitsiya tuzishdan maqsad, 
mavzuga muvofiq keladigan elementlarni tanlab olib, ularni o‗rnini almashtirib, 
yangi detallar kiritish orqali original mazmunni ifodalovchi ijodiy ish yaratishdir. 

---

33 
O‗quvchilarga kompozitsiya qonuni – asosan uchta belgi bilan ifodalanishi haqida 
ma‘lumot berishimiz lozimdir. Birinchi belgi bu badiiy asarda sodir bo‗layotgan 
voqeaning o‗ziga xosligi. G‗.Abdurahmanovning «sijjakda kuz» va boshqalar 
asarlarining tahlili. Kompozitsiya qonunining ikkinchi belgisi – bu sodir 
bo‗layotgan voqea mavzuini, harakat holatini, vaqtini tasvirlaydi. I.Repinning 
«kutilmagan edi» asarida faqat personajlar tasvirlangan. Bu erda bo‗layotgan 
kulminatsion daqiqa hayotiy voqeani mavzu bilan bog‗lovchi harakatdagi 
vositadir. Kompozitsiya qonunining uchinchi belgisi bu yangilikdir. Rassomlik 
san‘ati haqiqatni to‗g‗ri ifoda etib qolmay, rassom his-tuyg‗ularini, estetik 
go‗zallikni, tasavvurni jozibali tarannum etadi. Badiiy obrazdagi estetik sifatlar, 
kompozitsiya echimidagi yangiliklar rassom tomonidan kashf etiladi. 
O‗quvchilarga biz yuqorida umumiy o‗rta ta‘lim maktablarida tasviriy san‘at 
mashg‗ulotlarida talab etiladigan vazifalar haqida suhbat olib bordik. Endilikda biz 
dasturda talab etilgan tasviriy san‘at haqida to‗xtalamiz tasviriy san‘atning asosiy 
uch turi mavjud bo‗lib, bular rangtasvir, grafika va haykaltaroshlikdan iboratdir. 
Rangtasvir – tasviriy san‘atning shunday bir turidirki, unda rang eng asosiy o‗rinni 
egallaydi. Biror yuzada bo‗yoqlar vositasida bajarilgan san‘at asari rangtasvir 
deyiladi. Rangtasvir yo‗nalishiga ko‗ra, mahobatli, dastgohli, miniatyura, teatr 
rangtasvir kabi turlarga bo‗linadi. Rangtasvir yo‗nalishlarining har bir maxsus 
xususiyatlari bilan bir - biridan farqlanadi. Rassomlar O‗. Tansiqboev,
A. Abdullaev, R. Ahmedov, M. Nabiev, Ch. Ahmarov, R. Choriev va 
boshqalarning rangtasvir asarlarini o‗quvchilarga tanishtirish rangtasvir haqida 
ma‘lumot berish. 
Grafika – hozirgi zamon san‘atining keng tarqalgan turlaridan biridir. 
Tasviriy san‘atning bu turiga oddiy qora qalamda chizilgan surat, tematik 
kompozitsiyalar kitobning ichki va tashqi tomoniga ishlangan turli rasm, 
illyustratsiya, plakat, va boshqalar kiradi. Grafika san‘ati asarlari hajm jihatdan 
uncha katta bo‗lmay, ko‗p hollarda qog‗ozga ishlanadi. Grafikaning xarakterli 
tomonlaridan biri, uning seriyali qilib ishlanishi, ya‘ni voqeani bir necha qog‗ozda 
tasvirlanishidir. Bunday soyali rasmlar o‗zaro bir - biri bilan bog‗liq bo‗lib, 

---

34 
ma‘lum bir mazmunni ochib beradi. Grafik rassomlardan M. Kagarov,
Q. Basharov, M. Sadiqov, F. Gambarova, G‗. Boymatovlarning ijodlarini sanab 
o‗tish mumkin. 
Haykaltaroshlik asarlari o‗z ishlatilish o‗rni, bajaradigan vazifasi va 
tayyorlanish usuliga qarab turlicha nomlanadi. Ular odatda dumaloq va qabariq 
ko‗rinishda bo‗ladilar. Dumaloq haykallarni hamma tomondan aylanib ko‗rish 
mumkin bo‗lsa, qabariq haykallarni yuzaga bo‗rttirib ishlanganligi sababli faqat bir 
tomondan ko‗riladi. 
Haykaltaroshlardan I. Jabborov, A. Raxmatullaev, J. Quttimurodov,
R. Mirtojiev, A. Xotamov, E. Esanovlarning reproduksiyalari bilan o‗quvchilarni 
tanishtirish. Shuningdek dars jarayonida tasviriy san‘at vositalari va ko‗rgazmalar 
haqida suhbat o‗tkaziladi. O‗quvchilarga quyidagicha savollar berish mumkin. 
– tasviriy san‘at nima? 
– tasviriy san‘atning qanday turlari bor? 
– rangtasvirni bilasizmi? 
– haykaltarosh va grafika san‘ati nima? 
– rassomlardan kimlarni bilasiz? 
O‗qituvchi o‗tilgan materiallar yuzasidan savol - javob o‗tkazib, berilgan 
bilimlarni mustahkamlaydi. Amaliy san‘at o‗quvchilarda badiiy didni o‗stirish 
bilan bir qatorda, ularda borliqni idrok etish madaniyatini va unga estetik 
munosabatni shakllantirishga xizmat qiladi. Amaliy san‘atning turlari naqqoshlik, 
yog‗och o‗ymakorlik, misgarlik, kandakorlik, zargarlik, gilamdo‗zlik, kashtachilik, 
zardo‗zlik va boshqalar.
Shu maqsadda o‗quvchilarni quyidagi tushuncha va ma‘lumotlarga ega 
bo‗lishlari talab etiladi:
– avvalgi va hozirgi xalq amaliy san‘ati ustalarini bilish; 
– xalq amaliy san‘ati muzeylarining nomi va joylashgan manzillarini 
Bilish; 
– xalq amaliy san‘atiga oid ma‘lum terminlarni bilish; 

---

35 
Dars jarayonida xalq amaliy san‘atning turlariga mansub bo‗lgan xalq 
ustalari tomonidan yaratilgan asarlarining reproduksiyalari bilan tanishtirish. 
O‗quvchilarga xalq amaliy san‘ati bo‗yicha quyidagi savollarni berish mumkin. 
– xalq amaliy san‘ati nima? 
– xalq amaliy san‘atining turlarini bilasizmi? 
– xalq amaliy san‘ati muzeylari respublikamizda nechta va 
Qaerda joylashgan? 
– xalq amaliy san‘ati ustalaridan kimlarni bilasiz? 
Dizayn san‘ati hozirgi kunda birmuncha rivojlanib kelmoqda san‘atning bu 
turiga alohida e‘tibor berish davr talabi ekanligi Respublikamizning o‗nlab 
mamlakatlari bilan savdo - sotiq, ijtimoiy, iqtisodiy aloqalarni yo‘lga qo‗yishda 
ham ko‗zga tashlanmoqda. Dizayn san‘atining bu turi badiiy konstruksiyalash 
bo‗lib bunda o‗quvchilar har - xil ko‗rinishga ega bo‗lgan qutilarga badiiy bezak 
berib, uni jihozlaydi shuning bilan birgalikda bayramga bag‗ishlangan otkritkalar 
turli shakldagi sovg‗a - salom uchun qutichalar tayyorlash haqida suhbat 
o‗tkaziladi. O‗quvchilarga badiiy konstruksiyalashga tegishli bo‗lgan materiallar 
bilan tanishtiriladi.