Abdullayeva sarvinoz

اؤو
)“yorga,do’stga, yaqin kishilarga sadoqat;o’z ahd-
paymonini muqaddas tutish,so’zda, va’dada qat’iy turish,”(O’TIL.I.174-bet) 
ma’nosini, jafo( اؤج)so’zi esa “ma’naviy, ruhiy va jismoniy ezilish,azob uqubat 
kulfat”(O’til.I.275-bet) ma’nolarini anglatadi. Usbu ikki zid tushunchalar bir 
bandning o’zida kelib ma’zmunga o’zgacha bir mohiyat kasb etmoqda va 
kitobxonni chuqurroq mushohadaga chorlamoqda. 
“Qutadg’u bilig” asarida ijodkor o`zlashgan so`zlarni qo`llar ekan, u juda 
ko`p omil va xususiyatlarni hisobga olilshga harakat qilgan: qo`llanayotgan 
15
Jamolxonov H. Hozirgi o`zbek adabiy tili.Toshkent: “To`lqin”,2005.190-bet. 

---

22 
o`zlashma so`z ma`no mazmuni keng, xalq ommasi uchun to`la va aniq, 
tushunarli bo`lishi kerak; qo`llanayotgan o`zlashma so`z xalqning ongiga chuqur 
singgan bo`lishi; uning yot unsur ekanligi bilinmasligi kerak; o`zlashgan so`z 
xalqning jonli so`zlashuv uslubida qo`llanishi lozim.
O’gdulmish uquv-idrokning nomi. U kishini ulug’laydi. Bo’lagi 
O’zg’urmishdir. Uni ofiyat dedim.
(Qutadg’u bilig.20-bet) 
 Boqijon To’xliyev tabdilidanolingan mazkur gapdagiOfiyat(تيؤاء)- so’zi ham arab 
tilidan o’zbek tiliga o’zlashib, “sog’liq, yaxshi kayfiyat, xotirjamlik” ma’nolarini 
bildirgan va hozirgi adabiy tilda bu so’z eskirgan kitobiy leksema 
hisoblanadi.(O’TIL.III.159-bet) Asarda ham bu so’z qanoat timsoli sanalmish
O’zg’urmishning xususiyati, xislatini yoritish maqsadida adib tomonidan 
qo’llangan. Bundan ko’rinib turibdiki, ofiyat leksemasi o’z davrining faol qatlam 
leksemalaridan biri hisoblangan.
Turk tiliga arab tilidan o’zlashgan bunday leksemalarni Yusuf Xos Hojib 
asarida ko’plab uchratish mumkin: 
Bayat berdi davlat ey turkan quti,
Aning shukri qilg’u o’qib ming oti
Edi kechki so’z ul masalda kelir 
Ata o’rni ati o’g’ulqa qalir. 
*** 
Xudo berdi davlat, ey turklar quti, 
Shukurga sazovor uning ming oti. 
Juda ko’hna so’z bor masalda kelar
Ota o’rni, oti o’g’ilga qolar.
(
www.ziyouz.com
 kutubxonasi )