Abdullayeva sarvinoz

Yaruq–yorug’ holatga kel ma’nosini anglatgan yaru- fe’lidan ot yasovchi –q 
qo’shimchasi bilan yasalgan. Keyinchalik q undoshi g’ undoshiga, o’zbek tilida a 
unlisi a^ unlisiga almashgan: yaru+q=yaruq>yarug’>ya^rug’. 
Udug’luq, bu saqliqni o’gdi eran. 
O’sallik bila o’ldi er ming tuman. 
O’sal bo’lma,saqlan qamug’ ishda san, 
O’sayuq yarutti ekaguda san. 
***
Tetiklik va soqlik- bu maqtov ishi. 
G’ofillikdan o’ldi tuman ming kishi. 
G’ofil bo’lma, soq bo’l jami ishda san. 
G’ofil ikki olamda sarson boshi. 
(
www.ziyouz.com
 kutubxonasi ) 

---

19 
Tuman-“o’n ming” ma’nosini bildiradi.Qadimgi turkiy tilde ham shunday 
miqdorni bildirgan bu so’z asli to”ma”n tarzida talaffuz qilingan. O’zbek tilida o’ 
unlisining yumshoqlik belgisi yo’qolgan: to”ma”n>tuma”n. 
O’Z QATLAM VA O’ZLASHGAN QATLAM SO’ZLARI 
Hozirgi o`zbek adabiy tilining lug`at boyligi o`zbek tilining butun tarixiy 
taraqqiyoti davomida shakllangan hodisadir. Undagi so`zlarning paydo bo`lish 
davri va kelib chiqish manbai ham har xildir.
Umuman, har qanday til o`z lug`at boyligi va grammatik qurilishiga ega bo`ladi. 
Lekin xalqlar o`rtasidagi uzoq tarixiy davrlar mobaynida davom etadigan iqtisodiy, 
siyosiy, madaniy aloqalar bu xalqlarning tillariga ham shubhasiz, o`z ta`sirini 
ko`rsatadi. Natijada bir tilga xos fonetik, leksik va boshqa elementlar ikkinchi bir 
tilga o`tib, o`zlashib ketadi. Bunday o`zaro ta`sir etish , ayniqsa leksikada kuchli 
bo`ladi.
O`zbek xalqi ham, o`z tarixiy davrlarida boshqa xalqlar bilan iqtisodiy, ma-
daniy, siyosiy aloqada bo`lganlar va bu xalqlarning tili o`zbek tiliga ma`lum dara-
jada o`z ta`sirini qoldirgan. Xususan, boshqa tillardan o`zbek tiliga ko`plab so`zlar 
o`zlashganini shu ta`sir bilan izohlash mumkin. Natijada o`zbek tili lug`at xazina-
sida leksik qatlam ham yuzaga kelgan.
13
O`z qatlam – o`zbek tili leksikasining umumturkiy so`zlar va sof o`zbek 
so`zlaridan iborat qismlari. 
Sof o`zbek tili leksikasi qatlamiga o`zbek tilining mustaqil til bo`lib shakl-
langan davrdan to bugunga qadar yasalgan so`zlar kiradi. Bu so`zlar faqat o`zbek 
tilining o`zida paydo bo`lganligi sababli umumturkiy hamda o`zlashma so`zlardan 
farqlanadi. O`zbekcha so`zlar o`zga tillardan olinmay, o`zbek tilining o`z ichki 
manbalari asosida yuzaga kelgan.
14
13
Shoabdurahmonov Sh va boshqalar. Hozirgi o`zbek adabiy tili.Toshkent:1980 
14
Jalilova N.O`z qatlam asosida qon-qarindoshlik atamalarining shakllanishi”Til va adabiyot ta`limi” jurnali.2009: 1-
son.60-bet. 

---

20 
1. Umumturkiy so`zlar o`zbek tili leksikasining eng qadimgi lug`aviy 
birliklaridir. Ularning aksariyati hozirgi qozoq, qirg`iz, turkman, ozarbayjon 
tillarida ham saqlangan; 
2. Sof o`zbek tillari – o`zbek tilining o`zida yasalgan leksemalardir. Ular o`z 
qatlamning ikkinchi qismini tashkil qiladi. Bunday yasalishning quyidagi turlari 
bor: a) semantik usul – ma`no taraqqiyoti mahsuli sifatida yangi leksemaning 
yuzaga kelishi: ko`k –rang, ko`k- osmon kabi; b) affiksatsiya usuli – bunda o`zak 
va affikslar turli til materiallari bo`lishi mumkin, ammo ularning qo`shilishi o`zbek 
tili tarkibida yuz beradi, o`zbek tilinig so`z yasash qoliplariga asoslanadi, shu 
sababli bunday yasama so`zlar o`zbek tilining o`z qatlami birligi sanaladi.Masalan,