Abdullayeva sarvinoz

“juda ortiq darajada ta’min etilgan” semasi hosil qilingan. Natijada “o’ta 
chiroyli” ma’nosi yuzaga kelgan. 
“Yuz” so‘zida ham metaforaning shakl o‘xshashligi usuliga asoslanilgan bo‘lib, 
bunda “odam boshining old tomondan ko‘rinishi, chehra, bet”(O’TIL.V.463-
bet)ma’nosidan o‘sib chiqqan holda “ustki tomon, yuza, sirt, sath” semasi hosil 
qilingan va bu bizga turli noz-ne’matlar beradigan, o‘simlik unadigan muqaddas 
zamin yerga ko‘chirilgan. Natijada, baytning badiiyligi oshib, badiiy-estetik zavqi 
yanada yorqinroq namoyon bo‘lgan.
Metaforada harakat, shakl o‘xshashligiga asoslanish bilan birga, belgi 
o‘xshashligiga ham asoslaniladi:
Elig mamlakatni obod, el-yurtni esa shod- xurram yashatish istagi bilan yonardi. 
(Qutadg’u bilig. 21-bet) 
Ushbu o’rindagi “yonmoq” so’zi asli “o’t olmoq, o’tda kuymoq” (O’.T.I.L.
II tom.259-bet) ma’nolarini anglatadi. Mazkur (istak bilan yonmoq )birikuvida esa 
yonmoq so’zi o’zining bosh ma’nosi (olovda kuymoq)dan chetlashib, ko’chma 
“sabrsizlanmoq, shoshilmoq”ma’nosini anglatib kelgan. Bu esa adibda so’z 
qo’llash mahoratining naqadar boyligini bildirmoqda va badiiylikni ta’minlashga 
xizmat qilmoqda.
Birisi-shoshilmoq, biri-ko’zi –och,
Biri jaholatdir, yaqinlashma,qoch. 

---

82 
To’rtinchi-yovuzlik, buzuqfellilik, 
Oxirgisi-yolg’on, qo’pol tillilik. 
(Qutadg’u bilig. 45-bet) 
Mazkur “buzuq fe’l” birikuvida ham ma’no ko’chishi –metafora hodisasi yuzaga 
kelgan va bunda “buzuq” so’zi ko’chma ma’noda qo’llangan. “Buzuq” 
leksemasining asl ma’nosi “buzilib yaroqsiz holga kelgan, ishdan chiqqan” 
(O’.T.I.L. I tom.146-bet) ma’nosidir. Ushbu “buzuq fe’l” birikuvida esa asl 
ma’nodan yo’ldosh sema “qoidaga to’g’ri kelmaydigan, noto’g’ri” hosil bo’lgan va 
natijada yo’ldosh semadan o’sib chiqqan “axloqi yomon, yaramas ” manosi 
yuzaga kelgan. Bu esa baytda badiiylikni oshirib, ekspressivlikni ta’minlamoqda.
Saodatli erur moli yo’q gadoy,
Borga toqat qilsa, uning ko’ngli boy. 
(Qutadg’u bilig.135-bet) 
Mazkur “ko’ngli boy” birikuvida so’zlardagi ma’no ko’chishining metafora 
usuli hosil qilingan bo’lib, bunda ikki belgi-xususiyat o’rtasidagi nisbiy 
o’xshashlikka asoslanilgan.
35
Boy so’zi asli “kishi kuchidan foydalanish hisobiga