Abdurahmonov turkiy xalqlar

QADIМGI TURKIYLAR VA YUNON ADABIYOTI 
  
 
«Iliada»  va  «Odissey»  dostonlari  yunon  adabiyotining  nodir 
namunalaridir.  Bu  asarlarda  yunon  va  troya  urushlari  tasvirlangan. 
Troya  Kichik  Osiyoda  joylashgan  shahar.  Arxeologlar  uning  o‘rnini 
hozirgi  Turkiyaning  Xisorlik  qishlog‘ida  ekanligini  aniqlashgan.  Bu 
shaharni  Il  qurdirgan  va  otasining  sharafiga  Troya  nomini  qo‘ygan. 
Shahar  ba’zan  ikkinchi  nomda  –  Il  nomi  bilan  Ilion  deb  yuritilgan. 
«Iliada»  -  «Ilnoma»,  «Il  qissasi»  degan  ma’noni  beradi.  Il  qadimgi 
turkiylar  tilida  muomalada  bo‘lganligi  uchun  ham  bu  so‘zga 
yangicha talqinda qarashga to‘g‘ri keladi. Turkiylar bir qancha davlat 
va  qavmlarni  o‘z  kuchlari  bilan  itoat  ettirib,  ulkan  davlatga  asos 
solishgan. Bunday davlat turkiylarning atamasida «Il» yoki «El»dir. 
Boshqacha  aytganda,  «Il»  yoki  «El»  imperatorlik  mavqyeiga  ega 
bo‘lgan davlat ma’nosini ifodalagan. 

Abdurashid Abdurahmonov. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodi 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
178 
178
 
 
Gomer  shaxsiyati  va  uning  dostonlari  tahlili  bilan  jahondagi 
yuzlab  olimlar  qiziqishgan.  Jumladan,  gruzin  olimi  R.V.Gordeziani 
troya  urushlarini  taxminan  miloddan  avvalgi  1265  yillar  atrofida 
bo‘lgan, deb hisoblab, Troya TRSh (Teresh yoki Tursha) mamlakati 
ekanligini  ko‘rsatadi.  Albatta,  tur  –  miloddan  avvalgi  asrlarda 
yashagan  turkiy  qabilalarning  umumlashgan  nomidir.  Dostonda 
troyaning  ko‘plab  pahlavonlari  ishtirok  etadi.  Ularning  eng  bahodiri 
Hyektordir.  Hyektor  o‘z  xalqini  qahramonlikka  chaqirar  ekan, 
«ko‘kdagi tangrilar», «samoviy tangrilar»ga sig‘inadi, ulardan madad 
so‘raydi.  Troya  pahlavonlari  sher  va  qoplonga,  yunon  qahramonlari 
esa  ho‘kizga  o‘xshatiladi.  «Iliada»ning  o‘n  uchinchi  qo‘shig‘ida 
shunday satrlar keltirgan: 
Zevs Hyektorning lashkarini exeylarning qarorgohiga  
Boshlab kelib, ul mardlarga ravo ko‘rdi mudhish azobda, 
Zahmat chekib olishuvi, kemalarning ro‘baro‘sida. 
O‘zi chashmi tobonini olislarga –botirlar eli 
Мiziyaga, suvoriylar hur diyori Frakiyaga 
Hamda faqat sut bilan kun kechirguvchi eng adolatli, 
Ammo qashshoq hippomolglar zaminiga qaratdi shu choq. 
Tadqiqotchilar  hippomolglar  –  biya  sog‘uvchilarni  skiflar 
qabilasidan,  deb  hisoblaydilar.  «Odessey»da  kemmerlar  mamlakati 
tasviri ham berilgan: 
Biz tezda Okean suvi chuqur oqadigan joylarga yetdik, 
Bu yer kimmereylar o‘lkasi, doim namli tumanlar, 
Qalin bulutlar bilan qoplangan; odamlari 
Geliosning nurlarini ko‘rmaydi sira... 
«Iliada»  dostonida  Zevs  Ko‘k  tangrining  timsoli  darajasiga 
ko‘tariladi.  U  yunonlarning  emas,  aksincha  urushda  troyaliklarga 
madadkor  bo‘ladi.  Urush  shu  qadar  qiziydiki,  ma’budlar  ham 
tarafkashlik  yo‘liga  o‘tib  oladilar.  Axillning  onasi  Fetida  Zevsga 
o‘g‘lining  nomini  yomon  qilganlarning  jazosini  berishni  so‘raydi. 
Zevs urushda troyaliklar yengib chiqishini va’da beradi. U Axillning 

Abdurashid Abdurahmonov. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodi 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
179 
179
 
jangga kirishidan Troya lashkarlari va ularning shahari xarob bo‘ladi, 
deb  qo‘rqib  ketadi.  Zevs  Axill  Hyektordan  ustunlik  qilib,  uni  quvib 
borayotganligini ko‘rib, bag‘ri ezilganidan oh chekib yuboradi. 
Zevs  Ilion  mamlakati  va  uning  xalqiga  mehr  bilan  qaraydi. 
Dostonda uning kechinmasi shunday ifodalangan:  
Zero porloq quyoshu oy va yulduzlar ostidagi bu 
Barakatli yer sahnida bandalarim shahri qancha ko‘p 
Bo‘lsa, men-chun ular aro eng azizi shu Iliondir, 
Uning shohi mard Priam va ul shohning fuqarosidir. 
Qahramon  Hyektorning  o‘limi  yaqinlashar  ekan,  asar  ijodkori 
yunonlarga g‘azab bilan qaraydi: 
Zaqqum giyoh yeb, vujudi g‘azab ila ajdaho 
Tog‘dagi bir g‘or og‘zida gajak bo‘lib to‘lg‘onar ekan. 
Ko‘zidan o‘t sochib har yon alangalaydi. Ov axtaradi- 
Hyektor ham do‘ng qalqonini tirab qo‘yib devor poyiga 
Xuddi shunday mardanovor turar edi raqibni kutib. 
Bu  parchada  yunon  pahlavoni  ajdahoga,  Hyektor  uni  yengish 
uchun shay turgan bahodirga tenglashtirilgan.  
Skif-turkiylarning  kuchli  hayvonlarni  ona  deb  sig‘inishi  odatlari 
«Iliada»  qahramonlari  hayotida  ham  o‘z  ifodasini  topgan.  Doston 
tasvirigacha bo‘lgan syujetlarda Troya shohi Priamning o‘g‘li Parisni 
bir  ona  ayiq  o‘z  suti  bilan  boqqanligi  haqidagi  rivoyat  keltirilgan. 
Voqyea bunday bo‘lgan edi: 
Parisning onasi Hyekuba homilador edi. Oy-kuni yaqinlashganda 
tush ko‘radi. Tushida cho‘g‘ tug‘adi, natijada troya dahshatli yong‘in 
ichida  qoladi.  Hyekuba  tushini  eriga  aytadi.  Ta’birchi  kohinlar 
Hyekuba  o‘g‘il  tug‘adi,  lekin  bu  farzand  Troyaning  halokatiga 
sababchi bo‘ladi, deb aytishadi. Priam chaqaloq dunyoga kelgach o‘z 
quli  Ageleyga  uni  baland  Ida  tog‘ining  o‘rmoniga  tashlab  kelishini 
buyuradi. Bola o‘lmaydi. Bir ona ayiq o‘z suti bilan boqadi. Oradan 
yillar  o‘tgach  Ageley  toqqa  kelib,  tasodifiy  holatda  bolani  topadi. 
Unga  Paris  deb  nom  qo‘yadi  va  tarbiyalay  boshlaydi.  U  cho‘ponlar 

Abdurashid Abdurahmonov. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodi 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
180 
180
 
orasida  ulg‘ayib,  go‘zal  va  jasur  yigitga  aylanadi.  Skif-kimmerlar 
hukmdori Мadining forsiy adabiyotdagi muqobili Afrosiyob haqidagi 
adabiy syujetlarda ham Priam, Paris, Ageley va cho‘ponlar obraziga 
yaqin voqyealar mavjud. «Shohnoma»da tush va uning hayotiy rivoji 
Afrosiyob kechinmasi orqali berilgan: 
 
Afrosiyob  qo‘rqinchli  tush  ko‘radi  va  vahimali  qichqirish 
bilan  o‘rnidan  turadi.  Saroy  xizmatkorlari  uning  ukasi  Gersevazga 
xabar  beradilar.  Afrosiyob  ukasiga  tushida  bir  biyobon  ko‘rganligi, 
unda  g‘ij-g‘ij  ilonlar,  kalxatlar  borligini  aytadi.  Atrof  qoyalar  bilan 
o‘ralgan, butun borliq qovog‘ini solgandek vahimali. Afrosiyobning 
chodiri  bir  chetda  turardi.  Shu  paytda  shiddatli  bo‘ron  ko‘tarilib, 
mamlakat bayrog‘ini yulib ketadi. Atrofda daryo-daryo bo‘lib qonlar 
oqadi.  Eron  lashkarining  qo‘llarida  nayza,  ularga  boshlar  osilgan, 
qo‘ltig‘ida 
ham 
bosh 
qisilgan. 
eroniy 
suvoriylardan 
biri 
Afrosiyobning taxtiga hujum qiladi. Uni asir tushirib, qo‘lini bog‘lab 
sudrab  ketishadi.  U  atrofga  zor-zor  tikiladi,  hyech  kim  madad 
bermaydi.  Afrosiyobni  Kaykovus  huzuriga  olib  keladilar.  Uning 
yonida 14  yoshli  chamasidagi  bola  o‘tirardi.  U  avval  Afrosiyobning 
bog‘liqligini ko‘rib hayron bo‘ladi, so‘ngra devdek na’ra tortadi, tig‘ 
bilan uning jasadini ikki bo‘lak qiladi. 
 
Ta’birchilar  Afrosiyobning  tushini  shunday  sharhlaydilar:  Ey 
podshoh,  o‘ngingda  Erondan  boshlig‘i  ajdardek  ko‘p  lashkar 
ko‘rasan.  Uning  boshlig‘i  yosh  shahzoda  bo‘ladi.  Yonida  keksalar 
rahnomolik  ko‘rsatishadi.  Uning  yulduzi  porloq.  U  yurtingni 
chaqmoqdek  kuydiradi.  Turklardan  bir  kishi  ham  qolmaydi,  jahonni 
qip-qizil  qon  qoplaydi.  Shohimiz  ularning  qo‘lida  halok  bo‘ladi, 
turoniylar  dili  chok-chok  bo‘ladi.  Bu  janglarning  sababi  Siyovush 
bo‘ladi. 
 
Afrosiyob  tush  ko‘rganida  o‘gay  onasining  tuhmatiga 
uchragan  Siyovush  otasi  Kaykovus  topshirig‘i  bilan  Turon 
mamlakatiga  qarshi  jang  qilayotgan  edi.  Afrosiyob  o‘z  arboblari 
bilan  maslahat  qilib,  Siyovush  bilan  yarashishga  kelishadi.  Lekin 

Abdurashid Abdurahmonov. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodi 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
181 
181
 
tushdagi  voqyelarda  Afrosiyobning  o‘limi  ko‘ringan  edi.  Tushning 
hayotiy  rivoji  shunday  kechadi:  Siyovush  Afrosiyob  bilan  sulh 
tuzishga  norozilik  bildiradi.  Siyovush  Eronga  qaytib  ketmaydi. 
Turonda qoladi va Afrosiyobning qiziga uylanadi. Afrosiyob fitnachi 
odamlarning  so‘ziga  ishonib  va  o‘z  taxtining  ketishidan  cho‘chib, 
Siyovushni o‘ldiradi. Bu paytda qizi homilador edi. Afrosiyob qizi va 
tug‘iladigan  chaqaloq  taqdirini  vaziri  Payronga  topshiradi.  Payron 
shohning  ko‘rsatmasi  bilan  bolani  cho‘ponlar  o‘rtasiga  tashlab 
ketadi.  
Troya  shohi  Priam  mamlakat  boshiga  keladigan  g‘am-anduhdan 
qutulish uchun o‘g‘lini yo‘qotishga urinmasin, Afrosiyob Siyovushni 
o‘ldirib,  nevarasi  Kayxisravni  cho‘ponlar  o‘rtasiga  tashlab 
keltirmasin  baribir  tushdagi  voqyealar  hayotiy  ifodasini  topadi. 
Afrosiyobni tushda ko‘rgan shahzoda Kaykovus va o‘zining nevarasi 
Kayxisrav o‘ldiradi. Turon mamlakati boshiga balo-ofatlar yog‘iladi. 
Paris yunon malikasi Yelenani olib qochib kelishi Troyani o‘t ichida 
yoqadi. 
 
«Iliada»da  Hyektorni  dafn  etish  marosimi  tasvirlari  «Devonu 
lug‘otit-turk»da  keltirilgan  «Alp  Er  To‘nga»  marsiyasini  yodga 
soladi.  Hyektor  o‘limi  uchun  shoh  saroyida  yig‘ichilar  chaqirilishi, 
jasad  boshida  avval  xotini,  so‘ngra  onasi,  turli  kishilar  o‘z  dardini 
aytib yig‘lashida yaqin o‘xshashlik bor. 
 
Yunon  va  Troya  urushi  o‘n  yil  davom  etadi.  «Iliada»da 
o‘ninchi  yil  janglari  tasvirlangan.  Hyektorning  o‘limi  bilan  urush 
tugamaydi.  Yunonlar  va  troyaliklar  o‘rtasidagi  urushning  so‘nggi 
voqyealari antik adabiyotda ushbu voqyeaga bag‘ishlangan bir necha 
dostonlarda  aks  etgan.  O‘z  qahramonlaridan  ajralgan  troyaliklar 
yunonlar bilan jangga tushishdan cho‘chib qoladilar. Shunday paytda 
Penfesilin  boshchiligidagi  suvoriy  ayollar  –  amazonkalar  yordamga 
kelishadi.  Troya  shahrida  amazonkalar  paydo  bo‘lishi  bejiz  emas. 
Amazonkalarning  yordamga  kelishi  troyaliklar  turkiy  qavmlar 
ekanligiga  yana  bir  bor  ishonch  uyg‘otadi.  Chunki  amazonkalar  – 

Abdurashid Abdurahmonov. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodi 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
182 
182
 
skiflar  qabilasidandir.  Ehtimol,  ular  o‘z  qavmlari  jangda  talafotga 
uchrayotganligi uchun yordamga kelgan edilar. Penfesilin o‘z qizlari 
bilan yunonlarni kemalari turgan qirg‘oqqacha quvadi. 
 
Antik  yunon  mifologiyasi  va  tarixiy  kitoblarda  amazonkalar 
to‘g‘risida  boy  ma’lumotlar  berilgan.  Eramizdan  oldingi  XIII  asrda 
amazonkalar  shohi  Penfesiliya,  undan  avvalgisi  Antiopa  bo‘lgan. 
Мiloddan  avvalgi  IV  asrlarda  esa  jasur  ayol  Felestris  shoh 
hisoblangan.  Amazonkalar  skif,  ba’zan  massaget  qabilalariga  nisbat 
beriladi. Tarixchilarning guvohlik berishicha, amazonkalarning  chap 
siynasi kesib tashlangan. Buning sababi kamondan o‘q otishda qulay 
bo‘lishi e’tiborga olingan. Amazonkalarga xos bu odat tasviriy san’at 
asarlarida  ham  o‘z  ifodasini  topgan.  Tarixchi  Strabon  Tomir 
(To‘maris)ni  Qofqaz  amazonkalari  malikasi  deb  ko‘rsatgan. 
Aleksandr  Мakedonskiy  Sirdaryo  atrofida  amazonka  malikasi  bilan 
uchrashganligi 
haqida 
ma’lumotlar 
bor. 
Yoki 
o‘tmishda 
Qoraqalpog‘iston  hududida  Samiram  (Tamiram)  nomli  amazonkalar 
shahri  bo‘lgan.  Xullas,  amazonkalar  qadimiy  turkiylar  qavmiga 
mansub suvoriy ayollardir.  
 
Gerodotning  «Tarix»  kitobida  ham  amazonkalar  hayotiga 
keng  o‘rin  berilgan  va  ular  skif  qavmiga  mansubligi  ko‘rsatilgan. 
Amazonkalar  bilan  bog‘langan  rivoyatlarda  qadimgi  turkiy 
ayollarning  alp  yigitlardan  qolishmas  darajadagi  bohodirligi, 
mardligi, sevgisiga vafodorligi, aqlli va donologi ulug‘lanadi. 
 
 
EOR PATA(ERLARDAN KUCHLI)LAR QISSASI 
  
Ellinlar  amazonkalar  bilan  jang  qildilar  (skiflar  amazonkalarni 
«eor pata» deb ataydilar. Bu so‘z ellin tilida erlardan kuchli, erlarni 
o‘ldiruvchi  degan  ma’noni  beradi.  Eor  –  er,  pata  -  o‘ldirmoq). 
Ellinlar  Fermadont  (hozirgi  Termi,  Qora  dengizga  quyiladi)  daryosi 
yonidagi  g‘olibona  dahshatli  jangdan  so‘ng  uch  kemaga  o‘tirib, 
uylariga  qaytdilar.  O‘zlari  bilan  asirlarni  ham  olishgan  edi,  chunki 

Abdurashid Abdurahmonov. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodi 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
183 
183
 
omadi  kelib,  jangda  ko‘pgina  amazonkalarni  tiriklayin  qo‘lga 
tushirishgan  edi.  Ochiq  dengizda  amazonkalar  ellinlarga  hujum 
qildilar  va  erkaklarni  qirib  tashladilar.  Lekin  amazonkalar  kemani 
boshqarishni bilishmas edi. Ular kemani to‘lqinlar harakati bo‘yicha 
qo‘ydilar.  Nihoyat,  kema  shamol  yo‘liga  tushib,  Мeotida  (hozirgi 
Azov  dengizi)  kO‘liga  kelib  tO‘xtadi.  Amazonkalar  kemalardan 
tushdilar  va  gandiraklaganlaricha  atrofga  alang-jalang  boqdilar. 
So‘ngra  yilqilar  to‘dasini  ko‘rishdi  va  ularni  tutib  oldilar.  Bu  joylar 
skiflarniki  edi.  Amazonkalar  otlarni  minib  olishar  ekan,  skiflar  yeri 
bo‘ylab o‘z harakatlarini davom ettirdilar. 
Amazonka  qabilasining  tili  va  kiyinishi  skiflar  uchun  notanish 
edi.  Shu  sababli,  ular  amazonkalar  kutilmaganda  qayerdan  paydo 
bo‘lishganiga  hayron  qolishdi.  Skiflar  notanish  qavm  bilan  jangga 
kirishdilar.  Jangdan  sO‘ng  ulardan  bir  nechtasining  jasadi  skiflar 
qo‘liga tushdi. Shunday qilib, notanish qavmlar ayol ekanligi ma’lum 
bo‘ldi.  Skiflar  bu  ayollarni  o‘ldirmaslikka,  soni  qancha  bo‘lsa, 
shuncha  skif  yigitlarini  ularning  huzuriga  jo‘natishga  qaror  qildilar. 
Skif  yigitlari  amazonkalar  qarorgohidan  yaqinroqda  o‘zlari  uchun 
kulba  qurdilar.  Skif  oqsoqollarining  kelishuviga  ko‘ra,  agar 
amazonkalar  ularning  qarorgohiga  borayotgan  yoshlarni  quvsa, 
yigitlar  jangga  kirishmasligi,  qochishi  kerak  edi.  Amazonkalarning 
ta’qibi  to‘xtasa,  yigitlar  yana  ularning  qarorgohiga  yaqinlashishi 
lozim edi. Skiflarning maqsadi amazonkalardan farzand ko‘rish edi.  
Skiflar  jo‘natgan  yigitlar  buyruqni  bajarishga  kirishdilar.  Ayollar 
ham  yigitlar  dushmanlik  niyatida  kelmaganligini  angladilar,  bu 
ularga  osoyishtalik  baxsh  etdi.  Kundan  kun  ular  bir-birlari  bilan 
do‘stlashib  bordilar.  Yigitlarda  ham  amazonkalarday  qurol  va  otdan 
tashqari hyech narsa yo‘q edi. Ular bir xil turmush tarzini kechirdilar. 
Ovchilik va talonchilik bilan shug‘ullandilar.  
Bir kuni tush paytida amazonkalar shunday qilishdi: atrofga bitta 
yoki  ikkitadan  bo‘lib  tarqalishdi.  Ularning  harakatida  go‘yo  zaruriy 
bir ehtiyoj kutilayotgandek edi. Bunday holatni ko‘rib qolgan skiflar 

Abdurashid Abdurahmonov. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodi 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
184 
184
 
ham  shunday  qilishdi.  Yigitlardan  biri  amazonkalardan  birining 
oldini to‘sib, xohish bildirgan edi, u yigitni haydamadi, aksincha, o‘zi 
bilan aloqa qilishga ruxsat berdi. O‘zaro gaplashish ularga qiyin edi. 
Chunki  ular  bir-birlarining  tillarini  tushunishmas  edi.  Amazonka 
ayoli  skif  yigitiga  qo‘l  harakati  bilan  ertaga  shu  joyga  do‘stini  ham 
olib  kelish,  ular  ham  ikki  kishi  bo‘lishini  tushuntirdi.  Yigit 
do‘stlarining huzuriga qaytar ekan, voqyeani boshqalarga ham aytdi. 
Ertasi  kuni  belgilangan  joyga  o‘rtog‘i  bilan  keldi  va  u  yerda  ikkita 
amazonka kutayotganligini kO‘rdi. Bu voqyeani boshqa yigitlar ham 
bilishdi. Qolgan amazonkalarni ham o‘zlariga o‘rgatib oldilar. 
Shundan  so‘ng  qarorgoh  birlashtirildi.  Ular  birga  yashay 
boshladilar.  Har  bir  yigit  o‘zi  birinchi  marta  aloqa  qilgan  ayolni 
xotinlikka  oldi.  Erlar  xotinlarining  tilini  o‘rganolmadilar,  lekin 
ayollar  erlarining  tilini  o‘zlashtirib  olishdi.  Shunday  qilib,  bir-
birlarini  tushunadigan  bO‘lishdi.  Bir  kuni  erkaklar  xotinlariga 
shunday dedi: 
- Bizning ota-onalarimiz, mol-davlatimiz bor. Biz bunday hayotga 
boshqa  toqat  qilaolmaymiz.  O‘z  yurtimizga  qaytishni,  yana 
qavmimiz  bilan  birga  yashashni  istaymiz,  sizlarni  ham  olib  ketamiz 
va ayollarimiz bilan birga yashaysizlar. 
- Amazonkalar erlariga shunday javob berishdi: 
- Biz sizlarning ayollaringiz bilan birga yashay olmaymiz, chunki 
bizlarning  urf-odatlarimiz  boshqacha.  Biz  kamondan  o‘q  otamiz, 
nayza irg‘itamiz, otda sakraymiz, chavandozlik qilamiz. Afsuski, biz, 
ayollar  qiladigan  ishlarga  o‘rganmaganmiz.  Sizning  ayollaringiz 
yuqorida  eslatilganlarning  birortasi  bilan  shug‘ullanishmaydi,  ular 
faqat  ayollarning  ishlarini  bajaradilar,  ov  qilmaydilar,  umuman, 
hyech  qayerga  chiqmaydilar.  Shu  sababli,  biz  ular  bilan  chiqisha 
olmaymiz.  Agar  sizning  xotiningiz  bo‘lishimizni  istasangiz, 
o‘zlaringizni  sof  vijdonli  deb  hisoblasangizlar,  u  holda  ota-
onalaringizning huzuriga boringizlar va tegishli meroslaringizni olib 
qaytingizlar. Shundan keyin birga yashaymiz. 

Abdurashid Abdurahmonov. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodi 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
185 
185
 
Yigitlar  xotinlarining  so‘zlariga  quloq  soldilar.  Ota-onalarining 
huzuriga  borib,  tegishli  merosni  olib,  amazonkalar  oldiga  qaytdilar. 
Bu voqyeadan so‘ng xotinlari erlariga shunday deyishdi: 
-  Aql  bovar  qilmas  hodisadan  qo‘rqayapmiz.  Endi  bu  o‘lkada 
yashash  juda  og‘ir.  Chunki  siz  bizning  baxtimiz  uchun  otalaringdan 
ajraldilaring.  Biz  esa  mamlakatingiz  uchun  ulkan  gunohga  botdik. 
Agar siz bizni xotinlikka olmoqchi bo‘lsalaringiz, u holda birgalikda 
shunday  qilaylik:  bu  mamlakatdan  ko‘chamiz  va  Don  daryosining 
narigi tomonlariga o‘tib yashaymiz.  
Yigitlar  bu  taklifga  ham  rozi  bo‘lishdi.  Ular  Dondan  suzib 
o‘tishib,  sharqqa  uch  kun  -  Azov  dengizidan  shimol  tomonga  yo‘l 
oldilar  va  shu  yerda  yashab  qoldilar.  Savromat  ayollari  – 
amazonkalar  o‘zlarining  qadimiy  odatlarini  saqladilar:  o‘z  erlari 
bilan,  ba’zan  ularsiz  ham  yolg‘iz  ovga  chiqdilar,  sayohat  qildilar, 
erkaklarga xos kiyimlarni kiydilar.  
Savromatlar skifcha gapiradilar. Ularning nikohdan o‘tish odatlari 
mana  shunday:  qizlar  dushmanlarini  o‘ldirmagunlaricha  erga 
chiqmaydilar.  Ayrimlari  kampir  bO‘lib,  o‘lib  ketsalar-da,  bu 
odatlarini tark etmaydilar. 
*   
 
* 
 
* 
«Iliada»da  tasvirlangan  yana  bir  muhim  dalil  turkiylarning 
maishiy  turmush  tarzi  bilan  bog‘liq.  Skif,  massaget  qabilalari, 
Gerodot  yozganidek,  chorvachilik  bilan  shug‘ullanib,  sutli  ovqatlar 
bilan  turmush  kechirishgan.  Yunon  mifologiyasiga  ko‘ra,  Troya 
shahrini  Zevsning  o‘g‘li  Dardanning  evarasi  Il  qurdirganligi  haqida 
shunday afsona mavjud:  
«Kunlardan  bir  kuni  Il  Frigiyada  pahlavonlar  musobaqasiga 
qatnashib,  hamma  qahramonlarni  birma-bir  yengadi.  Ushbu 
muvaffaqiyati  evaziga  Frigiya  shohi  Ilga  ellik  nafar  yigit  va  ellik 
nafar navnihol qiz tortiq kiladi. Bundan tashqari, shoh unga bir targ‘il 
sigir ham beradi-da, Ilga shu sigir ketidan ergashib ketaverishni va u 
to‘xtagan  yerda  shahar  tiklashni  amr  etadi.  Frigiya  shohining 

Abdurashid Abdurahmonov. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodi 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
186 
186
 
aytishicha,  sohibkaromat  kohin,  o‘shal  shahar  ulkan  shon-shavkatga 
muyassar  bo‘lg‘ay,  deb  bashorat  qilganmish.  Il  shoh  buyurganidek, 
ish  ko‘rdi.  U  sigir  ketidan  ketaverdi.  Il  ham  mana  shu  tepalikni 
manzil  aylab,  u  yerda  shahar  tiklay  boshladi.  Shu  shaharga,  shoh  Il 
sha’niga Ilion (Troya) deb ot qo‘ydilar». 
Troya-yunon  urushidagi  yunon  bahodirlaridan  biri  Itaka  shohi 
Odesseydir.  Мana  uch  ming  yildirki,  Odessey  yunonlarning  sevimli 
qahramoni.  Lekin  «Iliada»da  asar  ijodkorining  butun  mehri 
troyaliklar tomonida bo‘lganidek. «Odissey»da bu ruh yanada bo‘rtib 
ko‘rinadi.  «Odissey»ning  turkiylarning  antik  qatlamga  mansub 
asarlari  bilan  juda  o‘xshash  tomonlari  bor.  Bunday  yaqinlikni 
«Alpomish» va «Qo‘rqut ota kitobi» eposlari misolida ko‘ramiz. 
«Odissey» va «Alpomish» dostonlari syujetida yaqinlik ko‘rinsa-
da,  lekin  asardagi  qahramonlik  ideallari  bir-birlaridan  farq  qiladi. 
Qadimshunos  A.Alimuhammedov  shunday  yozgan  edi:  «Gomer 
asarlarini  «Alpomish»  asarlariga  muqoyasa  qilish,  O‘rta  Osiyo 
xalqlarining  mashhur  qahramonnomasi  «Iliada»  va  «Odissey» 
poemalarining  bevosita  ta’siri  ostida  maydonga  kelgandir,  degan 
fikrni bildirmaydi. Bu asarlar o‘rtasidagi yaqinlikni faqatgina Yunon 
va  O‘rta  Osiyodagi  ijtimoiy  hayotning  ma’lum  tarixiy  sharoitlarda 
bir-biriga yaqin bo‘lganligi bilan izohlash mumkin, xolos». 
«Alpomish»  va  «Odissey»  dostonlari  o‘rtasidagi  yaqinlik  syujet 
hamda badiiy tasvir vositalarida ko‘rinadi. 
«Odissey» 24 qo‘shiqdan iborat. Asarning teng yarmi – 13 dan 24 
gacha  bo‘lgan  qo‘shiqlar  syujeti,  hatto  qahramonlar  taqdiri 
«Alpomish»ga  hamohangdir.  Jangga  ketgan  Odissey  va  Alpomish 
uzoq vaqt vataniga qaytib kelmaydi. Alpomish yetti yil Qalmoq elida 
zindonda yotadi, Odissey urushdan so‘ng yana o‘n yil dengiz to‘foni 
natijasida  sarson-sargardonlikda  yuradi.  Har  ikki  dostondagi 
yaqinlikning  bosh  o‘zagi  ko‘p  yillar  yurtidan  uzoqda  yashagan 
qahramonlarning o‘z xotinlari to‘yiga yetib kelishidir. 
Yigit  uylanganidan  so‘ng  jang,  sayohat  va  boshqa  tasodifiy 

Abdurashid Abdurahmonov. Turkiy xalqlar og‘zaki ijodi 
 
www.ziyouz.com
 kutubxonasi 
187 
187
 
voqyealar  sababli  yosh  xotinini  tashlab  ketib  qolishi,  xotini  eri 
o‘lganligi  to‘g‘risida  yolg‘on  xabarni  eshitib,  xushtoriga  tegishga 
rozi  bo‘lishi,  to‘y  belgilangan  kuni  erning  yetib  kelishi  voqyeasi 
jahon  xalqlarining  ko‘pgina  epos  va  ertaklarida  o‘z  aksini  topgan. 
Chunonchi,  o‘rta  asrlar  jahon  xalq  og‘zaki  ijodida  yaratilgan 
fransuzlarning Ulug‘ Karl haqidagi epopeyasida, inglizlarning «Shoh 
Gorn»  dostonida,  ruslarning  «Dobrinya  va  Alyosha»,  «Churila  va 
David  Popovich»  blinasida  yigitlarning  o‘z  xotinlari  to‘yiga  yetib 
kelishi tasvirlari mavjud. V.М.Jirmunskiyning «Alpomish» tadqiqiga 
bag‘ishlangan  maqolasida  bu  mavzu  keng  o‘rganilgan.  Shuningdek, 
«Alpomish» va «Odissey»da qahramonlarning keksa otasi (Boybo‘ri 
va Laert), balog‘atga yetmagan o‘g‘illari (Yodgor va Telemax), sodiq 
qul  cho‘ponlari  (Qultoy  va  Evmiy)lar  ham  asar  syujetidagi 
yaqinliklarni  ko‘rsatuvchi  omillardandir.  Lekin  ular  o‘zlarini 
birdaniga  tanishtirmaydilar.  Qahramonlar  taqdiridagi  yaqinliklarni 
solishtirib ko‘raylik.