Abiotikalıq faktorlar Biotikalıq h’a’m antropogen faktorlar. Biosfera h’aqqında tusinik

4. Ekodizmlerdi izertlewdin’ rawajlanıwı ekologiyanın’ jan’a bir bo’limin, yag’nıy biosfera (grekshe bios»-o’mir, sfera»-shar) h’aqqında ta’liymattı ju’zege keltirdi. Bul ta’liymat tiykarshısı V.İ.Vernadskiy esaplanadı. (1863-1945jj). Organizmler tarqalg’an qabıq-biosfera.

1. Autoekologiya	2.Sinekologiya
3.Populyatsiyalar ekologiyası	4.Ekosistema

Ha’zirgi zaman ekologiyasının’ mazmunın to’mendegi biologiyalıq spektr du’zilisinde jazsa boladı (Yu.Odum, 1986).Gen  kletka  toqıma  organ  (organizm  populyatsiya  ja’ma’a’  + abiotikalıq ortalıq = Ekodizim)

Organizmlerdi orap turıwshı h’a’m onın’ menen turaqlı mu’nysibette bolatug’ın ta’biyattın’ bir bo’legi - tirishilik ortalıg’ı dep ataladı. Jer ju’zinde organizmler 4 tirishilik ortalıg’ında tarqalg’an. Bular - h’awa, suw, topıraq, organizmnin’ o’zi.

Tirishilik ortalıg’ının’ organizmler jasaw iskerligine ta’sir ko’rsetetug’ın elementlerdi yamasa qa’siyetleri - ortalıq faktorları yamasa ekologiyalıq faktorları dep ataladı.

En’ za’ru’r ekologiyalıq faktor-tirishilik faktorlarınan biri bul jaqtılıq esaplanadı. Jaqtılıq fizikalıq ko’z-qarastan alg’anda jaqtılıq dereginen shıg’ıp atırg’an elektromagnit tolqınlarınan ibarat energiya tu’ri. Bul jaqtılıq nurı tiri organizmler tirishiliginde za’ru’r rol oynaydı.

Ultrofiolet nurlar arasında jer ju’zine jetip keletug’ın tek uzın tolqın uzınlıg’ındag’ılar (tolqın uzınlıg’ı 290-380 km) esaplanadı. Qısqa tolqın uzınlıqtıg’a nurlar bolsa tirishilikti nabıt etiwshi esaplanıp, 20-25 km biyiklikte O₃ molekulasınan quralg’an ozon ekranı ta’repinen tolıq jutıladı. Tolqın uzınlıg’ı uzın bolg’an ultrofiolet nurlar joqarı ximiyalıq aktivlikke iye. Onın’ u’lken mug’darı organizmler ushın zıyan bolıp, azıraq mug’dardag’ısı bolsa ko’pshilik tu’rler ushın za’ru’r esaplanadı.

Demek, jaqtılıq deregi tu’rler ushın za’ru’r esaplanadı. Pu’tkil tu’sip atırg’an quyash radiatsiyasının’ 42 protsenti atmosfera arqalı qaytarıladı, 15%ti atmosferanı jılıtıwg’a sarıplanadı, tek 43%ti g’ana jer ju’zine kelip tu’sedi. O’simlikler ta’repinen jıl dawamında o’zlestiriletug’ın jaqtılıq tek g’ana jaqtılıq tezligine baylanıslı bolıp qalmastan, ol ku’nnin’ uzınlıg’ınada baylanıslı boladı.

Ku’nnin’ uzınlıg’ı ekvatordan kutblarg’a qaray asıp baradı. O’simlikler qaplamı ushın pu’tkil jıl dawamında qabıl qılınatug’ın radiatsiya jıyındısı emes, ba’lkim jıl dawamında o’simlikler o’siw ma’wsimindegi jaqtılıq mug’darı a’h’miyetke iye.

O’simlikler tek o’zine tikkeley tu’setug’ın jaqtılıqtan emes, ba’lkim tarqaq h’alda tu’setug’ın jaqtılıqtanda paydalanadı.

Tikkeley tu’setug’ın quyash nurları ko’binese o’simlikler ushın qa’wipli boladı. Sebebi nurdın’ ta’siri na’tiyjesinde o’simlikler tsitoplazması h’a’m xlorofilleri nabıt boladı. Tarqaq h’alda tu’setug’ın jaqtılıq o’simlilker ta’repinen tolıq o’zlestiriledi. Ol paydalıraq bolıp, onın’ 50-60% fotosintez protsessi ushın za’ru’r bolg’an ko’gis-qızıl nurlardan ibarat. Tikkeley tu’setug’ın jaqtılıqta bul tu’rdegi nurlar mug’darı 30-35% ten aspaydı.

Jaqtılıq seziwshi o’simlilkerde japıraqlar tiykarınan ku’nnin’ en’ qa’wipli saatlarında radiatsiyanı az qabıl qılıwg’a iykemlesken. Japıraqlar gorizontal tegislikke qarag’anda u’lken mu’yesh penen jaylasqan, japıraqlardın’ bunday jaylasıwın tereklerden ekvalipt, mimozada ko’riwimiz mu’mkin, ju’da’ ko’p sho’p o’simliklerde ushıraydı. Ma’selen, jabayı lagun o’simliginde h’a’mme japıraqları arqadan qublag’a qaray qaratılg’an. Bunın’ na’tiyjesinde tu’s waqıtlarındag’ı ku’shli quyash nurları az mug’darda qabıl qılınadı. Bunday o’simliklerge kompas o’simlikler delinedi. Quyash jaqtılıg’ı tu’rli tolqın uzınlıg’ındag’ı, tu’rli ren’li nurlardan quraladı. Ma’selen, qızıl, sarı, h’awa ren’, ko’k, ko’gis, fiolet ren’. O’simlikler ushın jaqtılıq spektrinin’ ko’gis-qızıl, ko’k-fiolet nurları za’ru’r. Sarı-jasıl nurlar h’a’mmesinende kem jutıladı. İnfraqızıl nurlar derlik jutılmaydı. Joqarı temperatura sharayatında infra-qızıl nurlar o’simlikke keri ta’sir qıladı. Sebebi bul nurlar japıraq pigmentleri ta’repinne jutılmastan, ba’lkim toqımalardag’ı suw ta’repinen jutıladı, bul bolsa o’simlikler ushın ju’da’ za’ru’r: fotosintez na’tiyjesinde jutılg’an jaqtılıq energiyası ximiyalıq energiyag’a aylanadı. O’simliklerdin’ o’siwi, rawajlanıwı ushın za’ru’r esaplang’an organikalıq zatlar payda bolıwında qatnasadı. Jaqtılıqqa bolg’an talabına qaray o’simliklerdin’ to’mendegi ekologiyalıq toparları parıq qılınadı:

1. Jaqtılıqtı su’yetug’ın o’simlikler (geliofitler).

2. Sayanı su’yetug’ın o’simlikler (spetsiofitler).

3. Aralıq o’simlikler (fakultativ geliofitler).

1. Jaqtılıqtı su’yetug’ın o’simlikler - jaqtılıq jetkilikli bolg’anda g’ana normal o’siwi, rawajlanıwı mu’mkin. Bular sayag’a shıdamsız boladı. Bul toparg’a da’sht sho’l zonaları o’simlikleri, otlaqlarda o’siwshi jıltırbas, salma boyı h’a’m tog’aylardın’ birinshi yarusın payda etiwshi biyik boylı terekler, qırg’aq h’a’m suw otları, ashıq jerlerdegi ko’pshilik ma’deniy o’simlikler kiredi. Ko’p jıllıq sho’p o’simliklerinin’ efemeroid tipindegi tirishilik formalarıda kiredi.

2. Sayanı su’yetug’ın o’simlikler yamasa sayada o’siwshiler- jaqtılıq ku’shsiz tu’setug’ın jaylarda o’sedi. Olar ku’shli jaqtılıqtı jaqtırmaydı. Bularg’a o’simlik qaplamının’ to’mengi yaruslarında o’siwshi tu’rler, moxlar, paporotnikler, taw lalası mısal boladı. Onnan tısqarı ko’pshilik xana h’a’m o’simlik toparının’ to’mengi yarusındag’ı o’simliklerde. Jaqtılıqtı su’yetug’ın h’a’m saya su’yetug’ın o’simliklerdi salıstırıp qarag’anda olardın’ anatomiya, morfologiya, fiziologiyasında sezilerli parıq barlıg’ın ko’riw mu’mkin. (tablitsa)

3. Fakultativ geliofitler - jaqsı jaqtılıq tu’sip turg’anda jasaydı, biraq sayag’ada shıdamlı boladı. Bul toparg’a tiykarınan tog’ay o’simlikleri kiredi. Bul 3 ekologiyalıq topar anıq bir shegarag’a iye emes, sebebi olardın’ arasında bir-birine o’tetug’ın formaları bar.