Abiotikalıq faktorlar Biotikalıq h’a’m antropogen faktorlar. Biosfera h’aqqında tusinik

4.Biosfera h’aqqında tusinik
Biosfera» grekshe so’z bolıp, bios»-tirishilik, sfera»-shar degen ma’nisti an’latadı. Bul termin 1875 jılda payda bolıp, onı birinshi ma’rte avstraliyalıq geolog E.Zyuss - tiri organizmler jasaytug’ın jer qabıg’ın belgilew maqsetinde qollag’an.

Biosfera taliymatının’ tiykarshısı akademik Vladimir İvanovich Vernadskiy ku’shli qa’bilet iyesi bolıp, o’zine belgili bolg’an bilimnin’ rawajlanıwın 10 jıllap aldınan go’re bilgen. Onın’ jumısları XX-a’sirdin’ ekinshi yarımında joqarı bah’alandı, yag’nıy ekodizim kontseptsiyası payda bolg’annan keyin 30-jıllarda-aq ol insan ta’repinen jaqın keleshekte yadro energiyası zapaslarınan h’a’mde komstın’ o’zlestiriliwin aldınan aytıp bergen. Ol minerologiya, geoximiya, biogeoximiya, radiologiya pa’nlerin jaqsı bilgen.

V.İ.Vernadskiy miynetinin’ shın’ı bolıp, 1926-jılda Jerdin’ biosfera ta’liymatı» nın’ do’retiliwin esaplanadı. Usı jılı onın’ Sank-Peterburgta, 3-jıldan keyin Parijde, keyin ala Berlinde Biosfera v kosmose», Oblast jizni» sıyaqlı ocherkleri bir basılıp shıg’adı. Bul ocherkler o’zinin’ a’h’miyetliligin elede jog’altpag’an.

Ol ilimiy jumısları menen bir qatarda u’lken ja’miyetlik jumısların alıp barg’an. Ol pa’nler Akademiyasın sho’lkemlestirilgen h’a’m onın’ birinshi prezidenti bolg’an.

Onın’ usınısı menen Geografiya institutı, Mineralogiya h’a’m Geoximiya institutları sho’lkemlestirilgen. Turaqlı muzıkalardı u’yreniw komissiyasın sho’lkemlestiriwdi de birinshi bolıp usınıs qılg’an insan esaplanadı.

Jerdin’ tiri organizmler h’a’m biogen sho’gindi taw jınısları tarqalg’an bo’legi orıs ilimpazı akademik V.İ. Vernadskiy - biosfera dep atag’an. Bunda ol u’sh tiykarg’ı komponentlerdi ajıratadı: organizmler, mineral zatlar - biogen zatlardın’ aylanba h’a’reketinde qatnasıwshılar: tiri zatlardın’ tirishilik iskerligi o’nimleri -olar waqtınsha biogen aylanbada qatnaspaytug’ınlar.

Vernadskiy ta’liymatına tiykarınan-biosferada tiri zat h’a’m jasaw ortalıg’ı bir-birine baylanıslı bolıp, bir-birine ta’sir qılıp, bir pu’tkil dinamik dizimdi payda qıladı.

Planetamızdın’ rawajlanıw tariyxında h’a’m h’a’zirgi o’mirinde biosferanın’ roli u’lken, sebebi jer-geografiyalıq qabıg’ı rawajlanıwında bioximiyalıq, geoximiyalıq protsesslerdin’ ju’z beriwinde tiri organizm»lerdin’ qatnası ju’da’ za’ru’r esaplanadı. Organizmler-taw jınıslarının’ nurawında, topıraq payda bolıwında, relef formaların o’zlestiriwde, qazılma baylıqlardın’ payda bolıwında h’.t.b. qatnasadı.

Biosfera planetamızdag’ı «tirishilik qabıg’ı» esaplanıp, tiri organizmlerdin’ o’z-ara tıg’ız baylanıs, mu’na’sebetlerden ibarat quramı ekodizmler toplamın quraydı. V.İ. Vernadskiy tu’sinigine qarag’anda, biosferag’a h’a’zirgi waqıtta tek g’ana jerdin’ qabıg’ında tarqalg’an tiri organizmler kirip qalmastan, ba’lkim onın’ quramına a’yemgi da’wirlerde organizmler qatnasıwında payda bolg’an litosferanın’ bo’legi de kiredi.

Biosfera quramına tiri organizmler de olardın’ jasaw jayları kiredi. Bunda organizmler ortasında quramalı o’z-ara baylanıslar bar bolıp, bir pu’tkil organikalıq h’a’reketdegi dizimdi quraydı. Biosfera atmosferanın’ to’men bo’legi, gidrosferanı h’a’m litosferanın’ joqarı qatlamların o’z ishine aladı.

Jer sharının’ sırtqı qattı qabıg’ı-litosfera dep ataladı. (litos»-grekshe tas degen ma’nisti beredi).

Gidrosfera - jerdin’ suwlı, suyıq qabıg’ı (okean, ten’iz, ko’l h’a’m da’ryalar, muz h’a’m batpaqlıq h’a’m 5 km g’a shekem teren’likte bolg’an jer astı suwları kiredi). Lito h’a’m gidrosfera u’stinde 100 km biyiklikke shekem atmosfera dawam etedi. Atmosfera - jer aylanısı orap alg’an h’awa qatlamı. Eger atmosfera bolmasa, onda jer beti tu’nde - 100⁰ S qa suwıp, ku’ndizi - 100⁰ S qa jılıp ketedi. Jerdin’ qorg’anıw qatlamıda esaplanadı.

Atmosfera ta’biyattın’ en’ za’ru’r elementlerinen biri bolıp tiri organizmlerdin’ jasawı ushın ju’da’ za’ru’r. Sebebi organizm, sonnan insanda suwsız, awqatsız bir neshe jasawı mu’mkin, biraq ol h’awasız 5 minut jasaydı. Demek jerde tirishiliktin’ bar ekenligi, a’sirese insan jasawı taza h’awag’a baylanıslı eken. İnsan 1 sutkada 1kg awqat 2 litr suw qabıllasa, dem alıw organları arqalı 25 kg h’awanı jutadı. Sonın’ ushın h’awa pataslansa h’a’r bir organizmnin’ fiziologiyalıq jag’dayı da o’zgeredi. Taza h’awa - o’simlik, h’aywanlar, awıl xojalıq eginleri ushın da za’ru’r, ja’ne antibiotikler, yarım o’tkizgishler, anıq o’lshegish a’sbapları islep shıg’aratug’ın sanaat tarawlar ushın da taza h’awa kerek.

Atmosferanın’ pataslanıwı - tik planetamızdag’ı tiri ja’nliklerdin’, insan salamatlıg’ına keri ta’sir etip qalmastan, ba’lkim xalıq xojalıg’ına da u’lken zıyan jetkeredi. Usı sebeplerde bu’gingi ku’nde en’ za’ru’r ma’selerden biri - atmosfera h’awasın taza saqlaw bolıp tabıladı.

Atmosfera h’aqqındag’ı mag’lıwmatlar ta’biyattı qorg’awdın’ «ekologiyalıq printsipleri» temasında ja’nede ken’irek berilgen.

Atmosferanın’ orta esapta 15 km biyilikke shekem bolg’an to’mengi qatlamı - troposfera delinedi (grekshe «trope» - o’zgeriw) degeni. Troposferadag’ı h’awada asılmalı h’aldag’ı suw puwları boladı h’a’m jer betinin’ tegis emes isiwinen olar ko’ship ju’redi. Troposfera u’stinde biyikligi 100 km g’a jetetug’ın stratosfera bar. Stratosferada 20-22 km biyiklikte erkin 0₂ quyash nurı ta’sirinde ozong’a aylanadı.(O₂-O₃). Ozon tiri organizmler ushın qa’wipli bolg’an quyashtin’ ultrabinafsha nurların qaytaratug’ın-juqa ozon qatlamın, ozon ekranın payda etedi. Mine ksı ozon qatlamınnan da joqarıg’a ko’teriletug’ın h’a’mme tiri jan tragediyag’a ushıraydı. Ozon qabatı tek tirilikti saqlap qalmasdan-evolyutsiya rawajlanıwın da ta’miynlep turadı.

Atmosfera-ju’da’ ko’p h’a’r qıylı tiri organizmler menen toyıng’an bolıp, olar h’awada aktiv yamasa passiv h’a’reketde boladı. Bakteriya h’a’m zamarrıqlardın’ sporaları 20-22km biyiklikte ushıraydı, tiykarg’ı bo’legi 1-1,5km biyiklikte tarqalg’an.

Litosferanın’ beti, atomoferanın’ jerge jaqın qatlamı, teren’ bolmag’an suwlar h’a’mde gidrosferanın’ u’st qatlamında tiri zatlardın’ toplanıwın Vernadskiy Tirishilik perdesi» dep ataydı (tiri zatlar qatlamı).

Ulıwma biosfera-quramalı dizim bolıp,o’li h’a’m tiri ta’biyattı o’z ishine alg’an quramalı komponentlerden ibarat. Bunda ba’rh’a’ zat h’a’m energiya almasıwı tsiklları baradı.

Planetamızdag’ı barlıq tiri organizmler jıyındısın V.İ.Vernadskiy tiri zat dep ataydı. Tiri zatlardın’ en’ a’h’miyetli qa’siyetleri bolsa onın’ ulıwma salmag’ı, ximiyalıq quramı h’a’m energiyası esaplanadı.