Abiotikalıq faktorlar Biotikalıq h’a’m antropogen faktorlar. Biosfera h’aqqında tusinik

O’simliklerdin’ o’simliklerge ta’siri degende - bir tu’rdin’ ekinshi tu’rge ko’rsetken ta’siri kiredi. Bunday ta’sir na’tiyjesinde olar o’sedi,rawajlanadı, tuqım-miywe (yamasa spora) payda qılıp, ja’nede ken’irek tarqaladı. Demek, h’a’r bir o’simlik jasaw ushın gu’resedi. Bunday gu’res na’tiyjesinde o’simlikler o’mirinde parazitlik (tegintamaqlıq), simbiozlıq (o’z-ara awızbirshilik), neytrallıq sıyaqlı mu’na’sibetler kelip shıg’adı.

O’simliklerdin’ h’aywanlarg’a ta’siri degende - ayırım bir za’h’a’rli o’simlikler h’a’m nasekomalar menen azıqlanıwshı o’simlikler mısalında ko’rinedi. Biz quramında za’h’a’rli zatlar bar bolg’an o’simlikler (za’h’a’rli ayıwtaban, kempirshapan, kakra, bangiduwana, mın’diywana h’.t.b.) h’a’mde 500 ge jaqın o’simlikler (aldrovanda, venerin shıbıntutarı, nepentes, puzırchatka sıyaqlılar)dın’ h’aywanlar menen azıqlanıwı pa’nge ma’lim ekenligin bilemiz. Bunday o’simlikler shıbın-shirkeyler menen azıqlanıwshı o’simlikler delinedi. Olar tiykarınan batpaqlıqta o’sedi. Aytıp etkenimizdey batpaq jerlerde azotlı zatlar az bolg’anlıg’ı sebepli, shıbın-shirkeyler menen azıqlanıwshı o’simlikler bul zatlarg’a bolg’an talabın usı jerde jasaytug’ın nasekomalar menen zaıqlanıwı arqalı qandıradı. Bunın’ ushın shıbın-shirkey jewshi o’simlilker uzaq evolyutsiya dawamında arnawlı iykemlesiwlerge (nasekomalardı tutıp sin’iriwshi) iye. Olardın’ tu’klerinen ferment (suyıqlıqlar) ajıraladı h’a’m suyıqlıq nasekomlardı ıdıratıp sin’iwine imkan beredi. Onnan tısqarı ayırım h’aywanlar (kene, shıbın, h’a’rriler h’.t.b.) ushın o’simlikler in qurıw ushında za’ru’r rol oynaydı.

Haywanlardın’ o’simliklerge ta’siri - ko’pshilik h’aywanlar o’simlikler menen azıqlang’anda o’simliklerdin’ spora, tuqım h’a’m miywelerinin’ tarqalıwına ta’sir ko’rsetedi. Ayırım zıyankeslerdin’ bolsa o’simliklerdin’ tirishiligine keri ta’siri h’a’mmemizge ma’lim. Ma’selen: kapusta gu’belegi, g’oza qurtı, kartoshka qon’ızı, miywe h’a’m ovosh eginleri, tog’ay terekleri, da’nli eginlerdin’ zıyankesleride bug’an mısal.

Haywanlardın’ h’aywanlarg’a ta’siri bunı ta’biyatta jırtqısh olja ortasındag’ı mu’na’sibette anıq ko’riwimiz mu’mkin. Bunda oljanın’ dushpanınan qorg’anıwına umtılıwların aytıp o’tsek boladı. Bunday qorg’anıw aktiv h’a’m passiv ko’rinislerde sa’wlelenedi.

Mikroorganizmlerdin’ o’simlik h’a’m h’aywanlarg’a ta’siri ayırım kesellik tuwdırıwshı mikroblar (patoge bakteriyalar, viruslar h’a’m parazit zamarrıqlar) dın’ o’simlik h’a’m h’aywanlarda tu’rli keselliklerdi keltirip shıg’arıwda ko’riw mu’mkin.

O’simlik, h’aywan h’a’m mikroorganizmlerdin’ o’z-ara ta’siri aldın ala olardın’ topıraqta birgelikte jasawında seziledi. Na’tiyjede olar o’z-ara quramalı mu’na’sibetlerde boladı. Bunday mu’na’sibetler azıq shınjırındag’ı biotikalıq birgelikte jasar eken, olardın’ o’z-ara tu’rlishe biotikalıq mu’na’sibetleri baylanısları bolıwı ta’biyiy. Bunday mu’na’sibet na’tiyjesinde olardın’ organizm ushın paydalı yamasa zıyanlı ekenligi h’aqqında juwmaq shıg’arıw mu’mkin. Biotikalıq mu’na’sibetler biotsenozlar temasında o’z-ara ken’ ta’rizde a’melge asadı.

Demek organizmler arasındag’ı o’z-ara mu’na’sibet h’a’r eki organizm ushın payda keltirse mutalistik mu’na’sibetler kelip shıg’adı.

Antropogen faktorlar degende-insan xojalıq iskerligi menen baylanıslı bolg’an ta’sirlerin tu’sinemiz. Antropogen faktorlar h’a’zirgi waqıtta ta’biyattag’ı en’ ku’shli faktorlardın’ biri esaplanadı.İnsan tiri organizimlerge tikkeley ta’sir etip yamasa jasaw sharayatın o’zgertirip, onın’ tarqalıwına yamasa qırılıp joq bolıwına sebebshi bolıwı mu’mkin.İnsannın’ ta’biyatqa ko’rsetetug’ın eki tu’rdegi ta’sirin bir-birinen jaqsı ajıratıw lazım. Olardan biri tiri organizimlerge yamasa olardın’ ayırım wa’killerine ko’rsetiletug’ın tikkeley ta’siri, yag’nıy antropogen faktorlar dep qaralsa,ekinshisin bolıp insannın’ antropogen faktorları dep qaralıwı lazım.

Antropikalıq faktorlardı o’z gezeginde to’rt tu’rge bo’liw mu’mkin.

1. Azıq h’a’m basqa talapların qandırıw ushın (an’law, balıqshılıq, tog’aylardı kesiw, otlardı orıw h’.t.b.) tiri organizmlerden paydalanıw.

2. O’simliklerdi ko’beytiriw (ma’deniylestiriw) h’a’m h’aywanlardı qolg’a u’yretiw.

3. Akklimatizatsiya h’a’m introduktsiya, yag’nıy organizmlerdin’ ta’biyiy arealinan basqa jaylarg’a ko’shirip alıp barıw h’a’m beyimlestiriw.

4. Jan’a ma’deniy o’simlik sortları h’a’m h’aywan porodaların jaratıw.