Abiotikalıq faktorlar Biotikalıq h’a’m antropogen faktorlar. Biosfera h’aqqında tusinik

Tiri zatlar - bir tegis tarqalg’an jerler, suw qatlamı, yag’nıy topıraq onın’ qatlamındag’ı o’simlik tamırları, zamarıqlar, mikroorganizmler, topıraqta o’mir su’riwshi basqa h’aywanlar, o’simliklerdin’ jer astı organları bo’legi jaylasqan qatlam esaplanadı. Bul jerde o’simliklerdin’ sporaları, shan’ da’nesheleri h’a’m tuqımlarının’ tiykarg’ı massasıda ushıp ju’redi. Biosferada tek tiri zattın’ bolıwı xarakterli bolıp qalmastan, ba’lkim to’mendegi qa’siyetlergede iye boladı: suwdın’ bolıwı, biosferag’a quyash nurı ag’ımının’ tu’siwi, biosferag’a zatlarının’ u’sh agrigat jag’dayında bolg’an shegarada, yag’nıy qattı, suyıq h’a’m gaz sıyaqlı jag’dayların o’z ishine aladı. Sonın’ ushın biosfera u’zliksiz h’aldag’ı zatlar h’a’m energiya aylanıwı h’arakterli esaplanaadı.

Biosferanın’ ekinshi quram bo’legi - o’li zat esaplanadı. Bular biosferadag’ı usınday zatlardın’ toplamı bolıp, olardın’ payda bolıwında tiri organizmler qatnaspaydı.

Onnan tısqarı biosferada aralıq zatlarda ajıratıladı-olar tiri h’a’m o’li zatlardın’ birgeliktegi iskerliginen payda boladı. Tiri organizmler aralıq zatlar payda bolıwında jetekshi orındı iyeleydi.

Aralıq zatlar-jerdegi tiri zatlardın’ iskerligi menen baylanıslı bolg’an topıraq jemirilgen, taw jınısları h’a’m barlıq ta’biyiy suwlar. Bunı V.İ.Vernadskiy bioks zatlar dep ataydı

Biosfera o’zinin’ keyingi rawajlanıwında noosferag’a o’tedi. Ol biosferanın’ en’ joqarı rawajlanıw basqıshı bolıp, adam h’a’m ta’biyat otrasındag’ı mu’na’sebette tiykarg’ı ku’sh-aqıl-pikir esaplanadı. Adamnın’ aqıllılıq iskerligi rawajlanıwdın’ tiykarg’ı faktorı esaplanadı.

V.İ.Vernadskiy tastıyıqlawshı - noosfera planetamızda jan’a h’a’diyse esaplanadı. Adam tiri geologik ku’sh. Onın’ pikirinshe noosfera biosferanın’ nızamlı rawajlanıwı na’tiyjesinde kelip shıg’atug’ın basqısh bolıp, insan menen ta’biyat ortasındag’ı o’z-ara baylanıs mu’na’sebetlerin o’z ishine aladı.

Biosferanı-insannın’ o’zi evolyutsion jol menen ju’zege kelgen waqıttag’ıday h’a’m biologiyalıq tu’r sıpatında jasap baralatug’ın h’a’mde o’z salamatlıg’ın abaylap, bekkemlep, xojalıg’ın ju’rgize alatug’ın h’alda saqlap qalıwg’a h’a’reket qılıwı kerek. Bul sha’rtler ta’biyattı qayta o’zgertiriwge kesent beredi.

Ta’biyat pu’tkil janlı ja’nliklerdin’ rawajlanıwına imkan jaratıp bergen tiykar h’a’m insan ushın o’mir su’riw, onın’ materiallıq, morallıq talapların qanıqtırıwshı birlemshi derek bolıp tabıladı. İnsan ta’biyattın’ ajıralmas bir bo’legi esaplanadı, biraq ol ta’biyattın’ basqa elementlerinen o’zinin’ aqılı, sanalılıg’ı menen ajıralıp turadı.

İnsan da’slepki waqıtlarda biosferanın’ du’zilmesine ta’sir etpesten, alg’ashqı o’mir su’rgen. Onın’ tu’rli qurallar h’a’m jalınnan paydalanıwı, jabayı h’aywanlardı qolg’a u’yretiwi, o’simliklerdi ma’deniylestiriwi sıyaqlılardı awqat o’nimlerinin’ ko’beyiwine, xalıq sanının’ artıwına sebep boldı, bul bolsa a’lbette insannın’ biosferag’a bolg’an ta’sirin ku’sheytiredi.

İnsanlardın’ biosferag’a ta’sirin sha’rtli tu’rde to’mendegi bag’darlarda ajıratıw mu’mkin:

1. Tog’aylardı kesiw, jan’a jerlerdi o’zlestiriw birinshi gezekte suw rejimine keri ta’sir ko’rsetedi. Na’tiyjede da’ryalar sayızlanadı, batpaqlanıw, sho’p basıw, balıqlar sanının’ azayıwı bayqaladı. Jer astı suwları zapası azayadı, qar h’a’m jawın suwları topıraqqa sin’bey, onın’ u’stki bo’legin juwıp ketedi. Suw h’a’m samal eroziyası birgelikte topıraqqa ja’nede ku’shli ta’sir etedi.

2. Ekinshi a’h’miyetli faktor suwg’arıw isleri. Suwg’arıw jumısları o’nimsiz jerlerdi o’nimdar jerlerge aylanıwına imkan beriw menen birge, jer astı suwları ko’leminin’ ko’teriliwine, topıraqtın’ shorlanıwına, ayırım jerlerdin’ batpaqlanıwı h’a’m suw basıwına alıp keliwi mu’mkin. Suwg’arılatug’ın jerlerdin’ ken’eyiwi da’rya suwlarının’ quwrap qalıwına da sebepshi boladı.

3. Ximiyalıq to’ginlerden paydalanıw. Bul menen o’nimdarlıqtı bir neshe ma’rte asırıw mu’mkin. Usı menen birge ishimlik suwlarının’ sapasının’ to’menlewi, nitrat h’a’m nitritlardın’ suwda toplanıwı na’tiyjesinde qa’wipli bolg’an kontserogen zat-nitrozaminler payda bolmaqta. Suw jag’alarında fosforlı to’ginlerdin’ bolıwı azot h’a’m kaliy mug’darın shekleydi, usı menen birge fitoplanktonlardın’ ko’beyip ketiwinen sebepshi boladı. Ko’k jasıl suw otlarının’ h’awadag’ı azottı o’zlestiriw qa’siyeti bolg’anı ushın tez ko’beyip suwda erigen O₂ tı o’zlestiredi. Suw ju’zesinde «gu’llew» h’a’diysesi bayqaladı h’a’m balıqlardın’ jalpısına qırılıp ketiwin, ko’ldin’ a’ste-aqırın batpaqlanıwına alıp keledi.

4. İnsannın’ biosferag’a ko’rsetetug’ın ku’shli ta’sirlerinen biri o’simliklerdegi kesellikler, zıyankes nasekomalar h’a’m jabayı sho’plerge qarsı gu’reste paydalanatug’ın ximiyalıq gu’res.

A’lbette awıl xojalıg’ında gerbitsidler, defoliantlardı qollaw na’tiyjesinde azıq o’nimleri islep shıg’arıw artadı. Biraq DDT (dixlordifeniltrixloretan) h’a’m basqa xlor h’a’m fosfororganikalıq birikpeler ko’pshilik h’aywanlar, h’a’tteki insan salamatlıg’ı ushın da qa’wipli. Bul za’h’a’rli zatlar biogeotsenozlarda uzaq waqıt saqlanıp qaladı. Bul za’h’a’rli zatlar biogeotsenozlarda uzaq waqıt saqlanıp qaladı h’a’m toplanadı.

İnsanlar bu’gingi ku’nde awıl xojalıq tarawında za’h’a’rli ximiyalıq zatlardan ele de wa’z keshe almay atır. Zıyankeslerge qarsı gu’reste biologiyalıq usıllardan paydalanıw endi g’ana a’melde qollanılmaqta.

Joqarıda atalg’anlar tek insan azıq penen ta’miyinleniwi menen baylanıslı bolg’an ta’rizde biosferag’a ko’rsetip atırg’an ta’sirinin’ da’lilleri bolıp tabıladı.

Atom energiyası h’a’m sanaattın’ rawajlanıwı menen birge radioaktiv shıg’ındılarının’ toplanıwı ku’ta’ awır mashqala esaplanadı.

İri qalalardın’ payda bolıwı, urbanizatsiya protsessinin’ ku’sheyiwi, turaq jaylar qurılısları, sanaat ka’rxanalarının’ u’lken maydanlardı iyelewi ta’biyiy biogeotsenozlardın’ qısqarıwına alıp kelmekte.

Ulıwma insan biosfera resurslarınan maksimal paydalanıw ushın h’a’reket qılmaqta. Biz sonı ba’rh’a’ yadda tutıwımız kerek, ta’biyat nızamların ayaq astı qıla almaymız, insan o’zin ta’biyattın’ quram bo’legi sıpatında esaplawı za’ru’r.

Juwmaqlaw
Ta’biyiy ortalıqtı suw, quyash, shamal, h’awa, jer, o’simlik h’a’m h’aywanat du’nyası sıyaqlı ta’biyiy faktorlar kompleksi quraydı. Jasalma ortalıq insan ta’repinen jaratılg’an bolıp, bunda insannın’ miynet usılı jatadı. Ta’biyiy h’a’m jasalma ortalıqlar bir-biri menen tıg’ız baylanıslı. Olardın’ baylanıslılıg’ın ekologiyalıq ortalıq tu’sinigi ta’riypleydi.

Tiri organizmlerdin’ tirishiligi o’zgermegen sha’rt-sharayatlar h’a’m ta’sirler erkin h’alatında ten’ salmaqlılıq o’zgermeydi, kerisinshe ortalıqtın’ qolaylıqları h’a’m ta’sirler buzılg’anda ten’ salmaqsız h’alat kelip shıg’adı.

Ekologiyalıq ortalıqtın’ buzılıwı atmosferanın’ jer astı suwlarının’ pataslanıwı, qattı shıg’ındı zatlarının’ toplanıwı h’a’m azıqtın’ zaqımlanıwı, shawqımlardın’ ko’beyiwi, radiaktiv zatlar h’a’m basqalardın’ ta’sirinin’ artıp barıwında ko’rinedi. İnsan ta’biyat nızamların teren’irek u’yreniw ornına tirishilik ortalıg’ın tezlik penen buzıp pataslandıra basladı.