Abu Bakr Muhammad ibn Ja’far an-Narshaxiy. Buxoro Tarixi Muharrirdan

XXIX. Amiri Moziy Abu Ibrohim Ismoil Ibn Ahmad As-Somoniy Hukmronligining Boshlanishi
U somoniylar sulolasi sultonlarining avvalgisi bo’lib, haqiqatan ham podshohlikka loyiq va haqli edi. U aqlli, adolatli, shafqatli, fikr va tadbir egasi bir kishi edi; hamisha xalifalarga itoat izhor qilar va ularga tobe bo’lishni zarur va lozim bilardi. U ikki yuz sakson yettinchi yili rabi al-oxir oyining (aprel', 900) o’rtasida shanba kuni Amr ibn Laysni Balxda asir etib^[149] mamlakatga ega bo’ldi va sakkiz yil podshohlik qildi. Ikki yuz to’qson beshinchi yili (12 oktabr' 907—29 sentabr' 908) Buxoroda xudoning rahmatiga yetishdi. Xudo uni rahmat qilib gunohlarini kechirsin.

Amiri moziy ikki yuz o’ttiz to’rtinchi yil shavvol oyida (aprel'—may 849) Farg’onada tug’ildi, o’n to’rt yoshga yetganida otasi vafot etdi. Katta akasi amir Nasr uni juda ulug’ tutar, u ham amir Nasrning xizmatini qilar edi.

Husayn ibn Tohir at-Tony ikki yuz oltmishinchi yili rabi al-oxir oyida (yanvar—fevral' 874) Xorazmdan Buxoroga kelganida u bilan buxoroliklar o’rtasida urushlar bo’lib, besh kundan keyin u shaharni oldi, buxoroliklarni shahar va qishloqda turishdan man qildi va ko’p kishini o’ldirdi; xorazmliklarga bosqinchilik qilishga ruxsat berdi. Ular buxoroliklarning narsalarini musodara qilar, kechasi zo’rlik bilan uylariga bostirib kirishar, og’ir jnnoyatlar qilib mol olar edilar. Buxoro aholisi Husayn ibn Tohirga qarshi urushga chiqdi, ko’p kishi o’ldirildi va shaharning uchdan bir qismi kuydi. Urushda shahar aholisining qo’li baland kelgach, Husayn ibn Tohir jarchi qo’yib aholiga omonlik e’lon qildi. Jam bo’lib urushga tayyor turgan xalq omonlik xabarini eshitib tarqaldi; ba’zilar qishloqqa ketdilar. Husayn ibn Tohir xalq tarqalib ketganini bilib qilichni ishga soldi va ko’p kishini o’ldirdi, Xalq yana (unga qarshi) qo’zg’oldi va Husayn ibn Tohir yengildi. Kun bo’yi urush qildilar, kech bo’lgach Husayn ko’shkning darvozasini mahkam berkitdi. Xalq uni ushlab olish uchun ko’shk darvozasini qo’riqlab turar edi. Husayn ibn Tohir Buxoro xirojini tamom olgan, uning hammasi g’idrifiy diram bo’lib saroy o’rtasiga to’kib qo’yilgan edi. Husayn ibn Tohir bu g’idrifiylarni kumushga almashtirib olmoqchi edi-yu, bunga vaqt topa olmadi va o’sha kechasi devorni teshib o’znning yaqin kishilari bilan och va yalang’och holda qochib ketdi; u g’idrifiy diramlar (saroyda) qola berdi. Odamlar bundan xabardor bo’lib saroyga kirdilar va u pullarni taladilar. Ko’p kishilar o’sha moldan shunday boy bo’lib ketdilarki, boylik asari ullarning avlodlariga ham qoldi. Shaharda: «Falonchi Husayn ibn Tohir saroyining boyi»,— deyishar edi.

Shunday qilib, Husayn ibn Tohir qochdi, undan keyin ham Buxoro aholisi boshida boshqa har xil mojarolar va har kimlar bilan urushlar ko’p voqe bo’ldi. Buxoroning ahli ilm va yaxshi kishilari marhum Xoja Abu Hafs Kabirning o’g’li Abu Abdulloh al-faqihning huzuriga yig’ildilar. U jasoratli kishi edi. Buxoro ishlari bo’yicha u bilan maslahat qildilar. Xurosonda biror amir yo’q edi. Ya’qub ibn Lays^[150] zo’rlik bilan Xurosonni olgan va Buxoroda Rofe ibn Harsama u bilan urushayotgan edi. Xurosonda ham notinchlik bo’lib, Buxoro bu to’polonlardan xarob bo’layotgan edi. Shunday qilib, Xoja Abu Hafsning o’g’li Abu Abdulloh Samarqandga Nasr ibn Ahmad ibn Asad as-Somoniyga— u Samarqand va Farg’onaning amiri edi — xat yozdi va undan Buxoroga amir yuborishini so’radi. Nasr ibn Ahmad o’z birodari Ismoil ibn Ahmadni Buxoroga yubordi. Amir Ismoil Karminaga yetgach, bir necha kun u yerda turib, Buxoroga, Buxoro amiri Husayn ibn Muhammad al-Xavorijiyga elchi yubordi. Uning elchisi bir necha marta borib-kelib turdi va oxiri amir Ismoil Buxoroga amir, Husayn ibn Muhammad al-Xavorijiyning esa unga xalifa bo’lishiga qaror qilindi. Husayn Xavorijiyning lashkari bu qarorga bo’ysundi. Amir Ismoil Xavorijiyni o’ziga xalifa tayin qilganligi haqida farmon bilan bayroq va sarpo yubordi. Xavorijiyni shu bayroq va sarpo bilan Buxoro shahrida aylantirdilar. Buxoro aholisi shodlik ko’rsatdi. O’sha kuni seshanba kuni edi, juma kuni xutbani Nasr ibn Ahmad nomiga o’qidilar va Ya’qub ibn Lays nomini xutbadan tushirdilar. Bu voqea amir Ismoilning Buxoroga kirishidan oldin bo’lib, o’sha juma kuni ikki yuz oltmishinchi yil muborak ramazon oyining birinchi jumasi (23 iyul' 874) edi. Abu Hafs Kabirning o’g’li,— xudo ularni rahmat qilsin,— uning istiqboliga chiqdi. Buxoroning arab va boshqalardan iborat ulug’ odamlari u bilan birga Karminagacha bordilar. Abu Abdulloh buyrug’i bilan shaharni yasatdilar.

Amir Ismoil Buxoroga kelganidan pushaymon edi. Chunki uning lashkari oz, Buxoroda esa to’polon va g’avg’o ko’tarilgan edi; o’ziga nisbatan buxoroliklar dildan qanday munosabatda ekani unga ma’lum emas edi. Abu Abdulloh ibn Xoja Abu Hafs (istiqbol uchun Buxorodan) chiqib Karminaga kelgach, amir Ismoilning dili quvvat topdi; Abu Abdulloh har nima qilsa ham shahar aholisi uni qaytara olmasligini bilib, o’z qarorini qat’iy qildi. Abu Abdulloh unga ko’p madhlar aytib dilini quvvatlantirdi. Amir Ismoilni Buxoroga olib kelgach, uni ulug’lab, hurmat ko’rsatdilar, shahar aholisi (Abu Abdullohning) buyrug’i bilan uning ustidan ko’p tilla va kumush sochdilar.

Amir Ismoil Husayn al-Xavorijiyni tutib zindonga yubordi va xudoyi taoloning qudrati bilan u g’avg’o tinchidi.