Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti soliqlar va soliqqa tortish

 
1.3.-rasm. Soliqlarni funksiyalari 
 
Soliqqa tortish tizimining asosiy bo‘g‘ini hisoblangan soliq 
elementlari soliqqa tortishda ifodalanadigan tushunchalar bo‘lib, ular 
soliq to‘lovchilar va davlat byudjeti o‘rtasidagi iqtisodiy-xuquqiy 
munosabatlarda namoyon bo‘ladi
Soliqlarni funktsiyalari 
Fiskal 
funktsiyasi 
Tartibga solish 
funktsiyasi 
Rag‘batlantiris
h funktsiyasi 
Nazorat 
funktsiyasi 
Axborot bilan 
taminlash 
funktsiyasi 
Soliqlar vositasida 
soliq to‘lovchilar 
daromadlarining bir 
qismi davlat 
xarajatlarini 
moliyalashtirish 
maqsadida majburiy 
ravishda 
o’zlashtiriladi. 
Ҳar qanday soliq turi 
qancha miqdorda 
belgilanishi va 
undirilishidan qatiy 
nazar uning fiskal 
aҳamiyati birlamchi 
bo‘ladi. Chunki bu 
orqali davlat byudjeti 
daromadlarining 
muayyan qismi 
shakllantiriladi 
Davlat soliqlar orqali 
tovarlar, xizmatlarni 
ishlab chiqarish va 
sotishning iqtisodiy 
shart-sharoitini 
tartibga soladi va bu 
bilan turli sohalarning 
faoliyatini amalga 
oshirish uchun 
muayin “soliq 
muhiti”ni yaratadi. 
Muayyan sohada 
ishlab chiqarishni 
rag‘batlantiradi, 
investitsiyalarning bir 
tarmoqdan soliq 
muhiti eng maqul 
bo‘lgan boshqa 
tarmoqqa qo‘yilishini 
kuchaytiradi eki 
pasaytiradi, 
shuningdek aholining 
to’lovga qobil talabini 
kengaytiradi eki 
kamaytiradi 
Ishlab chiqarishni 
rivojlantirishga, 
moddiy xom ashe 
resurslari, shuningdek 
moliyaviy va mehnat 
resurslari, 
jamg‘arilgan mol-
mulkdan samarali 
foydalanishga 
rag‘batlantiruvchi 
tasir ko‘rsatadi, yani 
soliq yukini 
kamaytirish orqali 
ishlab chiqarishni 
rivojlantirishga, 
moliyaviy ahvolni 
mustahkamlashga va 
investitsiya 
faoliyatini 
jonlantirishga 
rag‘batlantiradi 
Soliq to‘lovchi 
tomonidan taqdim 
etilgan, soliqqa tortish 
obyekti, soliqqa 
tortiladigan baza, 
imtiyozlar singari va 
xokazo tegishli soliq 
ko‘rsatkichlarining 
hisob-kitoblarini 
tekshirishdek ancha 
murakkab jarayondan 
iborat. Soliq hisobi 
soliq idoralariga 
belgilangan soliq 
hisobi shakllari orqali 
soliq to’lovchilar 
o’zlarining soliq 
majburiyatlarini 
qanday 
bajaraetganliklarini 
yanada samarali 
nazorat qilish 
imkonini beradi 
Bu funktsiya orqali 
xarajatlar hajmi va 
konkret soliqlar 
davlatning qanday 
ijtimoiy-iqtisodiy 
funktsiyalarini 
bajarishga 
sarflanganligi to‘g‘ri-
sida axborot berib 
turilishi juda zarurdir. 
Shunday qilinsa, 
soliqlarning 
byudjetga tushishi 
to‘liq, o‘z vaqtida va 
oson kechadi 

---

10 
1.4-rasm. Soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarning elementlari 
Soliq elementlari tarkibida soliq stavkalari alohida o‘rin tutadi. 
Soliq stavkasi deganda soliq obyektining har bir soliq birligi uchun 
davlat tomonidan belgilab qo‘yilgan meer tushuniladi. Soliq 
stavkalarini mohiyati shundaki, ular soliq obyekti, soliq birligi va soliq 
normalariga asoslangan holda soliq mexanizmini samarali ishlashini 
taminlaydi. 
Soliq stavkalari ikki xil ko‘rinishda: qatiy va nisbiy (foiz) stavkalarda 
ifodalanadi
1.5-rasm. Soliq stavkalarining ko‘rinishlari 
Soliqlar va boshqa 
majburiy 
to‘lovlarning 
elementlari 
Soliq solish obyekti 
Soliq solinadigan baza 
Soliq to‘lovchi 
Soliqqa tortish 
predmeti 
Soliq manbai 
Soliqqa tortish birligi 
Soliq agenti 
Soliq bazasini 
hisoblash usullari 
Soliqqa tortish birligi 
Hisoblab chiqarish 
tartibi 
Soliq hisobotini 
taqdim etish tartibi 
Soliq davri 
Soliqni to‘lash 
tartibi 
Soliq stavkalarining ko‘rinishlari 
Qatiy stavkalar 
Nisbiy (foiz)stavkalar 
Soliq stavkasi qatiy stavkada belgilangan 
holda soliq obektga nisbatan qatiy so‘mda 
belgilanadi. Masalan, yer solig‘ining har 
bir gektari uchun qatiy so‘mda soliq 
miqdori o‘rnatilgan. 
Soliq stavkasi nisbiy stavkada belgilangan 
holda soliq obyektga nisbatan nisbiy 
stavkada yoki foizda belgilanadi. Masalan, 
yuridik va jismoniy shaxslarning 
daromadlariga, mol-mulklariga nisbiy 
stavkada yoki foizda soliq miqdori 
belgilangan 

---

11 
Soliq stavkasi bilan soliqqa tortish obyekti o‘rtasidagi bog‘liqlik 
darajasiga qarab soliq stavkalarini proportsional, progressiv va 
regressiv kabi turlarga ajratish mumkin. Soliq stavkalari, undirilishiga, 
mohiyatiga va amal qilishi nuqtai nazaridan bir necha turlariga 
ajratiladi.
1.6- rasm. Soliq stavkalarining turlari 
Soliq stavkalarining turlari 
Proportsional soliq 
stavkasi 
Progressiv soliq 
stavkasi 
Proportsional soliq stavkasi 
mohiyatiga ko‘ra soliqqa 
tortish obekti qanday 
bo’lishidan qatiy nazar soliq 
stavkasi o’zgarmaydi. 
Masalan, yuridik va jismoniy 
shaxslarning mol-mulkiga 
soliq uning obyekti 1000 
so‘m bo‘lganida ham 100 
000 so‘m bo‘lganida ham 
soliq stavkasi o‘zgarmay 
qolaveradi 
Progressiv soliq 
stavkasida soliq 
obektining o‘zgarishi 
o‘z navbatida soliq 
stavkasining 
o‘zgarishiga, ya’ni 
oshib borishiga olib 
keladi. Masalan, 
jismoniy shaxslarning 
daromadiga soliq 
stavkalari progressiv 
tarzda belgilangan 
bo‘lib, jismoniy 
shaxslarning 
daromadlari oshib 
borgan sari soliq 
stavkalari ham oshib 
boradi 
Regressiv soliq 
stavkasi 
Regressiv soliq 
stavkasida soliq 
obektining oshib borishi 
bilan soliq stavkasi 
kamayib borib, daromad 
yoki mahsulot ko‘plab 
ishlab chiqarishni talab 
qiladi. Masalan, foyda 
solig‘i, yagona soliq 
to‘lovi, mol-mulk solig‘i 
to’lovchilari eksportning 
umumiy sotishdagi 
hajmidan kelib chiqib, 
regressiv stavkada soliq 
to‘laydi 

---

12 
Soliq amaliyotida soliqlarni undirishning uchta usuli mavjud