Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «bosim ostida payvandlash»

2.3. Payvandlas h tokini hisoblash 
 
Payvandlash toki kuchini taxminan hisoblash uchun asosiy 
ko‘rsatkich elektrodlar oralig‘ida ajralib chiqadigan Q
E E
issiqlik 
bo‘lib, u issiqlik balansi tenglamasiga muvofiq aniqlanadi: 
3
2
1
Q
Q
Q
Q
ЕЕ



, 
bunda: Q
1
– balandligi 2d va asosining diametri d
E
bo‘lgan 
(d
E
≈d) metall ustunchasini T
erish
gacha qizdirishga sarfalanadigan 
energiya;
Q
2 
– o‘zakni qarab turuvchi x
2
kenglikdagi halqa ko‘rinishidagi 
metallni qizdirish uchun sarfalanadigan issiqlik; halqaning 
o‘rtacha harorati 0,25T
erish
ga teng qilib olinadi, bunday harorat 
dellarning bir-biriga tegib turadigan ichki yuzasida hosil bo‘ladi;
Q
3
– issiqlikning 
elektrodlarda 
yo‘qolishi 
bo‘lib, 
elektrodlardagi x
3
balandlikdagi shartli silindrni o‘rtacha T
E
haroratgacha qizdirish bilan hisobga olinadi. Tegish yuzasida 
harorat T
ED
≈0,5T
erish
, T
E
≈0,25T
ED
deb hisoblab, T
E
≈0,125T
ED
deb 
qabul qilish mumkin. 
2.7-rasm. Payvandlash tokini hisoblash sxemasi. 
Energiya Q
1
o‘zak hajmidan katta metall hajmini T
erish
gacha 
qizdirishga sarflanadi, bu esa yashirin metallning erish issiqligini 
hisobga olish imkonini beradi: 

---

20
erish
E
T
Sc
d
Q


2
4
2
1

Q
2
ni hisoblashda haroratning sezilarli darajada ko‘tarilishi 
o‘zak chegarasidan x
2
oraliqda kuzatiladi, deb faraz qilamiz, bu 
ko‘tarilish 
payvandlash 
vaqtida 
metallning 
harorat 
o‘tkazuvchanligiga bog‘liq bo‘ladi: 
pay
at
x
4
2

Kаm uglerodli po‘latlar uchun x
2
=1,2
pay
t
, aluminiy 
qotishmalari 
uchun 
х
2
= 3 , 1
pay
t
va 
mis 
uchun 
х
2
= 3 , 3
pay
t
.
Аgаr hаlqaning yuzi 
)
(
2
2
x
d
x
E


va balandligi 2s, 
o‘rtacha qizish harorati Т
e ri sh
/4 bo‘lsa, u holda 
4
/
2
)
(
2
2
1
2
erish
E
T
Sc
x
d
x
k
Q




bo‘ladi,
bu yerda k
1
=0,8 – ushbu halqaning eni bo‘yicha harorat 
murakkab tarzda taqsimlangani uchun halqaning o‘rtacha harorati 
T
e ri s h
/4 dan biroz past bo‘ladi, chunki eng jadal qizigan qismlar 
halqaning ichki yuzasida hisobga oluvchi koeffitsient. 
Issiqlikning 
elektrodlarda 
yo‘qolishini 
issiqlik 
o‘tkazuvchanligi evaziga elektrodning uzunligi 
pay
E
t
a
x
4
3

va 
hajmi 
4
/
3
2
2
х
d
k
E

dan T
e ri s h
/8 gacha bo‘lgan qismi qiziydi, deb 
qabul qilib baholash mumkin. k
2
koeffitsient elektrodning shaklini 
hisobga oladi; silindrsimon elektrod uchun k
2
=1, ishchi qismi 
konussimon va ishchi qismi yassi bo‘lgan elektrodlar uchun 
k
2
=1,5, ish qismi sferik elektrodlar uchun k
2
=2. a
E
– elektrod 
materialining harorat o‘tkazuvchanligi. U holda
8
4
2
3
2
2
3
erish
E
E
E
T
c
x
d
k
Q





---

21
bu yerda s
E
va 

E
- elektrod metalining issiqlik sig‘imi hamda
zichligi. 
Issiqlik balansining tashkil etuvchilari ma’lum bo‘lsa,
payvandlash toki Joul-Lens qonuni formulasidan hisoblab topiladi: 
pay
D
R
EE
pay
t
R
m
Q
I
2

, 
bunda: m
R
- payvandlash jarayonida R
EE
o‘zgarishini hisobga 
oluvchi koeffitsient. Kam uglerodli po‘latlar uchun m
R
=1;
aluminiy va magniy qotishmalari uchun m
R
=1,15; korroziya 
bardosh po‘latlar uchun m
R
=1,2; titan qotishmalari uchun m
R
=1,4. 
 
2.4. Tokning shuntlanishi 
 
Tokning shuntlanishi tokning bir qismi payvandlash joyidan 
tashqarida, masalan, ikki tomonlama nuqtali payvandlashda ilgari 
payvandlangan nuqtalar orqali yoki bir tomonlama payvandlashda 
detallardan biri orqali o‘tishida namoyon bo‘ladi. Shuntlanish 
elektr maydonining simmetriyasini anchagina buzadi va nuqtalar 
oralig‘i yoki qadami (t
q
) kichik bo‘lganda tokning zichligi 
kamayishi va quyma o‘ramning o‘lchamlari kichiklashuviga olib 
kelishi mumkin. 
2.8-rasm. 
Ikki 
tomonlama 
nuqtali 
payvandlashda 
tokning 
shuntlanishi:
a – shuntlanish sxemasi; b – shuntlanish mavjud bo‘lganda (1 egri
chiziq) va mavjud bo‘lmaganda (2 egri chizik) II – II kesimda tokning 
taqsimlanishi. 

---

22
Shuntlanish toki va boshqa toklarning qiymatini ushbu 
formula yordamida baholash mumkin: 
I
sh
=I
pay
R
EE
/R
sh
; I
2
=I
pay
+ I
sh
; I
pay
=I
2 
– I
sh
, 
bunda R
EE
va R
sh
- payvandlash joyi va shuntning elektr 
qarshiligi; 
кеl
sh
E
sh
Sb
t
K
R

2

bu yerda b
kel
- tokning tarqalishini hisobga olgan holda 
shuntning keltirilgan eni bo‘lib, (d
K
+d
S
)/2 ga teng, K
E
≈0,4. 
Formuladan ko‘rinib turibdiki, t
sh
ning kichiklashishi va S ning 
kattalashishi I
pay
ning kamayishiga va mos ravishda o‘zakning 
o‘lchamlari kichiklashuviga sabab bo‘ladi, shuningdek elektrod-
detal tegish joyida harorat ko‘tarilishiga hamda elektrodning 
yeyilish tezligi oshishiga olib keladi. Metallning har bir qalinligi 
va markasi uchun odatda t
sh
ning eng kichik qiymati tanlanadi. 
Bunda agar t
sh
>t
sh min
bo‘lsa, u holda I
sh
< 0,05I
pay
bo‘ladi va 
shuntlanish elektr maydoni va o‘zakning o‘lchamlariga deyarli 
ta’sir qilmaydi, deb qabul qilindi. 
Shuntlanish toklari odatda payvandlash jarayonida shuntning 
qizishi va R
EE
ning kamayishi evaziga pasayadi. Shuningdek zich 
birikmalarni chokli payvandlashda (t
sh
≈(2÷3)S va t
sh
<d) oldingi 
nuqtaning yuqori harorati tufayli shuntlanish toklari ayniqsa 
roliklarning aylanish tezligi katta va uzluksiz bo‘lganda juda 
cheklangan bo‘ladi,.