Abu rayhon beruniy nomidagi toshkent davlat texnika universiteti «bosim ostida payvandlash»

11.2. Roliklarni aylantirish mexanizmlari 
 
Bunday mexanizm payvandlash vaqtida detallarning ishonchli 
harakatlanishini ta’minlashi kerak. Tuzilishining har xilligi chokli 
payvandlash mashinalarining joylashuviga xilma-xillik kiritadi. 
Yetakchi (oddatda bitta) rolik yuradigan hisoblanadi, boshqa 
rolik esa detalga ishkalanish natijasida salt aylanadi. Shu bois 
mexanizm yetaklanuvchi rolikning sirpanishga barham berishi 
lozim. Ko‘ndalang payvandlash mashinalarida, qoidaga ko‘ra, 
pastki rolik yetakchi rolik hisoblanadi; bo‘ylama payvandlash 
mashinalarda va universal mashinalarda yuqorigi rolik yetakchidir. 
Mashinaning vazifasi, quvvat va turiga qarab roliklar uzluksiz 
hamda uzlukli aylanadigan bo‘lishi mumkin. 
Uzluksiz aylantirish mexanizm odatda uchta asinxron dvigatel, 
reduktor, almashtiriladigan shesternyalar, kardanli valdan va 
roliklarning aylanish tezligini ravon rostlash qurilmasidan tashkil 
topadi (11.5-rasm). Bunday qurilma vazifasini ko‘pincha 
bosqichsiz tezliklar variator – ПМС turidagi elektr bilan 
boshqariluvchi sirpanish muftasi (MШ–2001, MШ–3201, MШВ–
4002, MШВ–1601 mashinalarida) bajaradi. 
11.5-rasm. Roliklarni uzluksiz aylantirish mexanizmi. 

---

112 
Elektr yuritgich
(1) dan aylanma harakat sirpanish muftasi (2) 
(tezlikni elektr rostlagichi bo‘lgan ПМС turidagi mufta, u tezlikni 
o‘n baravar pasaytirishni ta’minlaydi), mufta (3), planetar 
rostlagich (4), kardanli val (5), shesternyalar (6) – (11) orqali 
yuqorigi rolik (12) ga uzatiladi. Elektr yuritgichdan uzoklashgan 
sayin vallarning aylanish tezligi pasayib boradi buruvchi moment 
esa kattalishib boradi va chiqish valida (rolikda) eng katta 
qiymatiga yetadi. Elektr yuritgichning quvvati rolikda yo‘qotishlar 
momentlari yig‘indisi (ikkala rolikning detallarda dumalab 
ishqalanish momentlari) yig‘indisidan katta buruvchi moment 
hosil qilishga yetarli bo‘lishi zarur. Odatda yuritgichlarning 
quvvati 0,5–2 kW ni tashkil etadi. 
Uzlukli aylantirish mexanizmi odatda aylanish tezligi 
rostlanadigan o‘zgarmas tok elektr dvigateli asosida tayyorlanadi. 
Kinematik zanjir ko‘pincha eletkromagnitli muftani o‘z ichiga 
oladi. U yuritgich bilan rostlagich orasiga o‘rnatiladi (17.6-rasm). 
11.6. - rasm. Roliklarni uzluksiz aylantirish mexanizmi. 
Uning yordamida roliklar osongina ishga tushiriladi va 
tuxtatiladi, 
davriy 
aylantirish 
keng 
ko‘lamda 
rostlanadi. 
Mexanizmning kinematik sxemasi elektr yuritgich (7) dan iborat 
bo‘lib, u muftalar (2) va (4) orqali chervyakli reduktor (5) 
shesternyalarini, almashtiriladigan shesternyalar z
1
va z
2
, 
konussimon shesternyalar z
3
va z
4
ni hamda reduktor (6) orqali 
kardanli vallar (7), (8) ni aylantiradi. Mashinaning yuqori kallagi 
universal bo‘lgani uchun bo‘ylama choklani payvandlashda 

---

113 
roliklar (9) ning harakati shesternyalar z
7
va z
8
orqali, ko‘ndalang 
choklarni payvandlash uchun kallak burilganda esa shesternyalar 
z'
7
va z'
8
orqali sodir bo‘ladi.