Abulqosimov h. P., Muminov n. G

2.1.1-rasm. Xufyona iqtisodiyotni o‘chash usullari 
• mikro darajadagi usullar (to‘ridan-to‘g‘ri, bevosita); 
• makro darajadagi usullar (bilvosita) (qarang: 2.1.1-rasm). 
Xufyona iqtisodiyotni mikrodarajada o‘lchashda bevosita 
24
Yashirin itisodiyot miqyoslarini o‘lchash uslublarini batafsil tahlili quyidagi ilmiy 
asarlarda yoritilgan: Николаева М.И., ШевяковА.Ю. Теневая экономика: методы 
анализа и оценки. М., 1987; Бокун Н., Кулибаба И. Проблемы статистической 
оценки теневой экономики // Вопросы статистики. 1997. № 7; Попов В. В. Методы 
измерения теневой экономики и их использование в постсоветской России // 
Экономическая теория преступлений и наказаний. Теневая экономика в советском 
и постсоветском обществах / Под ред. Л.М. Тимофеева и Ю.В. Латова. М., 2002. 
Вып. 4/2.; Муминов Н.Г., Жўрабоев И.Б. Яширин иқтисодиётни ўлчаш усуллари // 
Иқтисод ва молия, №12, 2016. 2-8 бет. 
Xufyona iqtisodiyotni o‘lchash usullari 
mikrousullar 
makrousullar 
So‘rovlar, 
xufyona 
iqtisodiyot 
ishtirokchilarini 
tanlama 
kuzatuvlar 
To‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) 
bilvosita 
Monetar 
usullar 
Soliq 
tekshiruv 
lari 
Ish bilan 
bandlik 
tarkibi 
vanatijalari 
bo‘yicha 
usullar 
Balans 
usuli 

---

(to‘g‘ri) usullardan foydalaniladi: xufyona iqtisodiyotning miqyosini 
baholash uchun so‘rovlar, ochiq tekshirish usuli va iqtisodiy-huquqiy 
tahlilning maxsus usullari. 
1. So‘rovlar. 
So‘rov orqali o‘tkaziladigan tadqiqotlar ijtimoiy izlanishlar 
yordamida amalga oshiriladi. Masalan, anonim intervyu usuli. Bunda 
intervyuda qatnashayotgan respondentlarni shartli ravishda 4 guruhga 
ajratish mumkin: 
• “yashirin 
faoliyatchilar” 
– 
noqonuniy 
iqtisodiy 
munosabatlarni amalga oshiruvchi va buni tan olishga tayyor bo‘lgan 
shaxslar; 
• “bevosita kuzatuvchilar” – yashirin muhitda bo‘lib, uni 
ichidan kuzatayotgan, lekin noqonuniy bitimlarda qatnashayotganini 
qayd etmaydigan shaxslar; 
• “tashqi kuzatuvchilar” – yashirin iqtisodiyotni u yoki bu 
faoliyatiga baho beruvchi respondentlar bo‘lib, ular bu faoliyatga 
qo‘shilmaydi yoki qo‘shilganini tan olmaydi. 
• “jabrlanuvchilar” – yashirin iqtisodiyot va korrupsiyadan 
jabr ko‘rgan, lekin yashirin faoliyat bilan bog‘liq bo‘lmagan shaxslar. 
So‘rov natijalari ma’lumotlar ishonchliligi nuqtai nazaridan 
“yashirin faoliyatchilar” va “bevosita kuzatuvchilar” afzalligini 
ko‘rsatmoqda. Ammo boshqa ikki guruh tomonidan berilgan 
ma’lumot ham muhim sanaladi. 
2. Ochiq tekshiruv usuli. 
Ochiq tekshiruv usulini qo‘llash valyuta, bojxona, bank, soliq 
sohasida, monopoliyaga qarshi qonunchilikni buzish, yong‘in 
xavfsizligi va sanitariya normalariga rioya qilmaslik kabi 
qonunbuzarliklarni aniqlash va oldini olish bilan shug‘ullanuvchi 
nazorat organlarining vakolatidir. Ochiq tekshirish usuli, masalan 
soliq tekshiruvi yordamida olingan natijalardan hisob-statistika 
maqsadlarida foydalaniladi. 
3. Iqtisodiy-huquqiy tahlilning maxsus usullari.
Xufyona iqtisodiyotning miqyosini o‘lchash va uni baholash 
uchun iqtisodiy-huquqiy tahlilning maxsus usullarini qo‘llash muhim 
sanaladi. Ushbu usullar maxsus iqtisodiy va buxgalterlik 
ko‘nikmalarini yuridik amaliyotda samarali qo‘llash imkonini beradi. 

---

Iqtisodiy-huquqiy tahlil usullarini quyidagi 3 turga ajratish 
mumkin: 
• buxgalteriya tahlili usuli; 
• hujjatlashtirilgan tahlil usuli; 
• iqtisodiy tahlil usuli.