Abulqosimov h. P., Muminov n. G

Kompyuter jinoyatlari. Kompyuter jinoyatlarini, odatda, 
EHMlarda ishlash huquqiga ega xizmatchilar sodir etadilar. 
Xizmatchilar, ma’muriyat vakillari, boshqaruvchilar professional 
dastur tuzuvchilarga nisbatan ko‘proq aybdor bo‘ladilar. AQShda 
sodir etilgan kompyuter jinoyatlarining har mingtadan yettitasigina 
professional dastur tuzuvchilar tomonidan amalga oshiriladi. 
Kompyuter jinoyatlari bilan bog‘liq muammolarning yaqin yillarda 
yuzaga kelishiga qaramasdan, ularni tasniflash masalasi aniq yo‘lga 
tushgan. Olimlar ushbu jinoyatchilikniig quyidagi turlarini 
ajratadilar: 
1. Jismoniy suiiste’mollik - o‘z ichiga:
– anjomlarni buzish, yo‘qotish;
– dastur yoki axborotni yo‘q qilish; 
– yolg‘on, soxta ma’lumotlarni kiritish;
– turli yetkazuvchilar (disketa, perfokarta va boshqalar) dagi 
axborotlarni o‘g‘irlashni qamrab oladi. 
2. Operatsion suiiste’molchilik o‘z ichiga firibgarlikni (o‘zini 
boshqa shaxs o‘rnida tavsiya etish), sanksiyasiz kompyuterlarning 
oxirgi malumotlarini chiqaruvchi qurilmalardan foydalanishni oladi.
3. Dasturlar bo‘yicha suiiste’mollik o‘z ichiga mantiqiy bomba, 
troyaliklar oti va boshqa shu kabi nomlar bilan atalgan dasturlarni 
matematik ta’minlanganlik tizimiga kiritishni oladi. Birinchi dasturda 
kompyuterga muayyan bir davr ichida topshiriq kiritiladi yoki 
sanksiyalanmagan harakat qo‘shiladi, ikkinchisida esa oddiy mavjud 
dasturga suiiste’molchining topshirig‘i kiritiladi. 
4. Elektron suiiste’molliklar o‘z tarkibiga sxemali va apparatli 
o‘zgarishlarni, muayyan bir davrda dasturni o‘zgartirish kabi 
natijalarni beruvchi o‘zgarishlarni oladi. 
Olimlar o‘rtasida bu turdagi jinoyatlarni yanada qisqa tavsiflash 
fikrlari mavjud: 1) EHMlarga yoki ularning alohida qismlariga 
nisbatan vandalizm; 2) EHMdan axborotni o‘g‘irlash; 3) EHM orqali 

---

yoki uning yordamida o‘g‘irlik sodir etish. Birinchi turdagi jinoyatlar 
EHM egasiga ziyon yetkazish, EHMni ishdan chiqarish maqsadida 
amalga oshiriladi. Jinoyatchi tomonidan o‘chirib yuborilgan magnit 
tasmadagi axborotni tiklash juda ko‘p vaqtni va katta pul mablag‘larini 
taqozo etadi. EHMlardan axborotni hamda qimmatli dasturlarni 
o‘g‘irlash raqibni obro‘sizlantirish yoki raqib firma ma’lumotlarini 
tarqatish maqsadida amalga oshiriladi. Bu jinoyatlarni sodir etadiganlar 
firma, kompaniya to‘g‘risida ma’lumotlarga hamda EHMga kirish 
imkoniyati bo‘lgan shaxslardir. Bunday xatti-harakatdan maqsad 
kompyuter yordamida shaxsiy maifaatni qondirishdir. 
Jinoyatchilar tovar va mulklarni o‘g‘irlash bilan birga, EHMga 
tovarlarni belgilangan joyga jo‘natish xususida buyurtmalarni 
kiritishi va shunga yarasha qo‘llanmalarni ishlab chiqishi mumkin. 
Eng ko‘p xavf moliya sohasidagi jinoyatlardan yuzaga keladi. 
Hisoblash texnikasi orqali amalga oshirilgan oddiy firibgarliklar 
jinoyatchilarga soxta jamg‘armalarni va ularga foydalarni olish 
imkonini beradi. Bir necha yillik tajriba hamda tadqiqotlar shuni 
ko‘rsatadiki, axborotning EHM orqali o‘tishining barcha 
bosqichlarida u jinoiy tajovuzga duch kelishi mumkin ekan. 
Jinoyatchilar EHMlarga yolg‘on yoki eskirgan, soxta hisob raqamlari 
va shu kabilarni kiritishlari va natijada katta daromadlarni 
o‘zlashtirishlari mumkin.